Historia Krzyżaków sięga roku 1191, kiedy podczas oblężenia Akki powstał szpital mający nieść pomoc rannym Niemcom. Z czasem bractwo szpitalne przekształciło się w zakon rycerski (1198 r.), stąd pełna nazwa: Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Zakon rósł w siłę, a czwartemu z kolei wielkiemu mistrzowi – Hermanowi von Salza – zamarzyło się niezależne państwo zakonne. Pierwsza okazja trafiła się, gdy w 1211 roku król węgierski zaprosił zakon, by pomógł w obronie granicy przed pogańskim plemieniem Połowców, gdy sam będzie zabawiał się na krucjacie, w zamian nadając Krzyżakom znaczne przywileje oraz ziemie w Transylwanii. Krzyżacy rozpoczęli budowę zamków i ściąganie osadników z Niemiec, a gdy tylko poczuli się dostatecznie mocni, spróbowali uniezależnić się od króla. Król Andrzej II płazem im tego nie puścił i przegnał cwaniaków w 1225 roku.

Trudno uwierzyć, że po tych wydarzeniach jakiś inny władca zechciałby wpuścić takich gości na swoje ziemie... A jednak, w 1226 roku zakon krzyżacki dostał kolejne zaproszenie. Tym razem od księcia mazowieckiego Konrada. Nie będę się tutaj rozpisywał, bo chyba wszyscy wiemy z historii, jak zakon, którego dewiza brzmiała Pomagać i leczyć przez wieki „pomagał” książętom, a od czasów Władysława Łokietka aż do Hołdu Pruskiego – królom Polski...

Przeskoczmy więc do roku 1312, kiedy Krzyżacy za niewielką kwotę wykupują od synów Mikołaja z Ponieca ziemię człuchowską (w 1308 roku zakon bezprawnie zajął Pomorze). Na sztucznie podwyższonym przesmyku pomiędzy dwoma jeziorami przystąpiono do budowy murowanego zamku. Prace trwały do roku 1367. Na planie kwadratu o boku 47,5 m wybudowano zamek właściwy zwany „Wysokim” składający się z czterech czteropiętrowych skrzydeł otaczających dziedziniec oraz stołpu¹. Oprócz Zamku Wysokiego w skład kompleksu wchodziły jeszcze trzy ufortyfikowane i oddzielone fosami podzamcza, a wszystko zajmowało powierzchnię około 2,5 hektara i było drugim po Malborku największym krzyżackim założeniem obronnym. Żeby ewentualnym najeźdźcom dodatkowo utrudnić zadanie, oprócz fos dostępu do murów broniły jeziora człuchowskie. Zamek miał 11 bram i 9 baszt, a na Zamku Wysokim stał dumnie wspomniany wcześniej stołp o wysokości około 46 metrów i murze o grubości dochodzącej do 5 metrów! Słownie: pięć metrów! Jedyne wejście do wieży znajdowało się 16 metrów nad ziemią, co było dodatkowym utrudnieniem dla napastników. Wszystko to sprawiało, że zamek był piekielnie trudny do zdobycia. Nie udało się tego dokonać Polakom podczas wojen z zakonem w latach 1414 i 1433. Dopiero na początku wojny trzynastoletniej, w roku 1454, człuchowski komtur Jan Rabe poddał zamek wojskom miasta Gdańska wspomaganym oddziałami zbuntowanych mieszczan chojnickich. Trudno chyba jednak w tym wypadku mówić o zdobyciu twierdzy².

Krzyżakom nie udało się już nigdy zamku odbić. W 1627 roku nie udała się ta sztuka także Szwedom, którzy weszli do zamku dopiero podczas Potopu Szwedzkiego. Zamek był oblegany od wczesnej jesieni, a udało się go zdobyć dopiero wtedy, gdy zima skuła lodem wody jezior, dzięki czemu Szwedom udało się wedrzeć na zamkowe mury, atakując je ze wszystkich stron. Później zamek wrócił do Polski i pozostawał w jej posiadaniu aż do I rozbioru Polski w 1772 roku, kiedy został przekazany władzom Pruskim.

Niestety ani mury, ani wody jezior nie uchroniły zamku przed mieszkańcami Człuchowa. Po pożarze miasta w 1786 roku przystąpiono do rozbiórki zabudowań przedzamczy, aby pozyskać cegły do odbudowy domów. Po kolejnym pożarze w 1793 roku mieszkańcy otrzymali od króla Fryderyka Wilhelma II pozwolenie na rozbiórkę murów zamkowych. W ciągu kilkunastu lat zdołano rozebrać praktycznie cały zamek! Dopiero w roku 1811 wydano rozporządzenie o ochronie ruin, ale było już za późno. Po ogromnej warowni pozostał do dzisiaj właściwie tylko sterczący niby kikut stołp oraz fragmenty kamiennych murów. Przylegający do wieży budynek został wybudowany w latach 1826–28. Na fundamentach kaplicy zamkowej postawiono wtedy neogotycki kościół ewangelicki, potężną wieżę przerobiono zaś na dzwonnicę. W 1844 roku stołp zwieńczyły blanki (już tylko jako element ozdobny), na wysokości gruntu wybite zostało nowe wejście, a w środku wybudowano drewniane schody.

W kilku salach znajduje się ekspozycja prezentująca znaleziska archeologiczne, rzeźby, różnego rodzaju sprzęty, a także trochę broni oraz... samurajskie zbroje i ekwipunek. Na parterze można obejrzeć film prezentujący w obrazkowy sposób dzieje zamku. Poza tym można przespacerować się po terenie dawnych podzamczy, gdzie przy ruinach murów ustawiono repliki średniowiecznych machin oblężniczych. Na pozostałościach po wieży w murach obwodowych zamocowano taras widokowy.

Uwaga! Muzeum nie jest czynne codziennie, a godziny otwarcia podobno ulegają częstym zmianom, więc przed planowaną wycieczką najlepiej zadzwonić i się upewnić, czy w interesującym nas terminie zostaniemy wpuszczeni.

ul. Kościelna 8

77-300 Człuchów

tel. (59) 822-44-03

Kasa – tel. 660-881-595

Ceny biletów

Bilet normalny – 9 zł

Bilet ulgowy – 5 zł

We wtorki wstęp do Muzeum na wystawy stałe jest bezpłatny.