W kętrzyńskiej księgarni Verso znalazłem dwie książki, które zostały wydane przez Znak Horyzont. Nie umiem przypisywać książek do odpowiednich kategorii, a powiedzieć, że są to książki historyczne to zdecydowanie zbyt oględnie, zbyt mało. „Dzierżyński” Sylwii Frołow i „Żona enkawudzisty” Miry Jakowienko. Biografie? Publicystyka historyczna? W każdym razie świetnie napisana, to o tej drugiej pozycji, obrazująca krwawe czasy z perspektywy dotąd nie bardzo znanej. Dowodem na wykonaną wielką i szczegółową, rzetelną pracę pisarską są przypisy. Nieprawdopodobnie nienużąca dawka historycznych informacji o Rosji Sowieckiej w zakresie ważnych postaci, wydarzeń i instytucji machiny rewolucyjnej, wojskowej, organów bezpieczeństwa i gułagu. Oprócz tego parę stron o Stowarzyszeniu Memoriał, co daje czytelnikowi podstawę zrozumienia, jak ważne z perspektywy czasu i tego, co obecnie dzieje się w Rosji, jest drukowanie wspomnień z okresu Wielkiego Terroru, czystek politycznych w latach po rozpoczęciu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, aż w końcu utraty nadziei po wydawałoby się przełomowym 1953 roku.

Jakże pisać o tej książce, jeżeli na stronie 361 rozpoczyna się znakomity esej o niej, autorstwa rosyjskiej historyczki i filolożki, Iriny Szerbakowej, pracującej właśnie dla Memoriału, a która brała udział w panelu dyskusyjnym otwierającym działalność berlińskiego Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk. W zasadzie można streścić tenże esej i na tym poprzestać. Jest tak wyczerpujący, świetnie opisujący dzieło Miry Jakowienko, że cokolwiek innego zostałoby napisane, sprawiałoby wrażenie niedopracowania.

Nie od parady wspomnienia Agnessy spisane i fenomenalnie opracowane przez Jakowienko, dzięki jej wybitnemu talentowi pisarskiemu, porównywalne są do „Stromej ściany” Eugenii Ginzburg i „Opowiadań kołymskich” Warłama Szałamowa, postawione w tym samym szeregu i przez krytyków polecane, jako trzecia z kolei najważniejsza z lektur o tych czasach. Książkę Eugenii Ginzburg wspomina Agnessa Argiropuło parokrotnie. Wydaje mi się, że jest to o tyle znamienne, że Mironowa zdaje sobie sprawę z nieporównywalności własnej sytuacji do życia Ginzburg, z drugiej strony jednak daje nie do końca czytelny sygnał, w który może sama nie wierzy, że stalinowska machina okrucieństwa, samodzierżawia, dyktatu, reżimu była realnym ustrojem państwa, w którym żyła. Ustrojem usankcjonowanym i niedającym możliwości od niego ucieczki, chyba że w śmierć, która była serwowana nadzwyczaj hojnie i okrutnie.