„Trzech panów w łódce (nie licząc psa)” przeczytałem jeden jedyny raz, gdy miałem około 12-13 lat. Lektura tej krótkiej humorystycznej powieści przypadła na jeden ze szczęśliwych okresów mojego dzieciństwa, stając się jednocześnie jego symbolem. Z przykrością zdaję sobie sprawę, że obecnie ta książka nie jest pewnie żadną atrakcją dla dzisiejszych kilkunastolatków zawładniętych cartoonową magią szklanego ekranu, bądź przylepionych do laptopa. Szkoda. Cóż, czasy się zmieniają, a my wraz z nimi. Wówczas powieść Jerome’a czytałem jako małomiasteczkowe dziecko, któremu los zesłał w inteligenckim warszawskim mieszkanku na Starówce kilkanaście dni, z których kilka, pomiędzy kinami, muzeami i wyprawami do księgarń, mogłem spędzić na rozkosznie wygodnym fotelu czytając Jerome’a.

Cóż jest w niektórych książkach, że tak przyciągają, że się ich pragnie, że się je wspomina rzewnie? Magia miejsca? Magia czasu? Magia dzieciństwa? Pewnie wszystko razem. W późnym PRL-u nie było zbyt wielu radości, więc czas poświęcony lekturom jawi się wyjątkowo wspaniale.

Nie liczmy zatem na razie psa, bo jest on jedynie rekwizytem, oczywiście nad wyraz zabawnym, chociaż nie najważniejszym w powieści. Liczmy to, co powoduje, że powieść jest tak dobra, iż potrafiła zamknąć drzwi za szarą, brzydką codziennością i wciągnąć czytelnika do świata, którego odwiedziny wspomina się latami. Myślę sobie tak: w książce uwodzi przede wszystkim sielanka. Oczywiście rozumiana nie jako gatunek literacki, tylko jako idylliczna, łagodna, spokojna atmosfera, łącząca się nierozerwalnie z błogostanem ducha trojga bohaterów, absolutnie pozbawionych kłopotów z punktu widzenia czytelnika zza Żelaznej Kurtyny prawie sto lat później.

W skrócie jest mniej więcej tak: trzech angielskich dżentelmenów (Harris jest znawcą restauracji i pubów oraz miłośnikiem oglądania nagrobków; George, w niniejszym przekładzie Jerzy, to pracownik banku; zaś Jerome to alter ego pisarza i jednocześnie narrator), londyńczyków, zapewne kawalerów około trzydziestki, znudzonych monotonią dość dostatniego i spokojnego życia, postanawia odpocząć i dla zdrowia sprawić sobie dwutygodniowe wakacje. W wyniku burzy mózgów w mieszkaniu Jerome’a postanawiają ruszyć wypożyczoną łodzią w górę Tamizy. Robi wrażenie? Żadne, prawda?

W trakcie wyprawy narrator popisuje się elokwencją i opowiada o historii mijanych miejscowości. Snuje niezwykle interesujące opowieści poczynając od Celtów i prochów Wielkiego Cezara przez Sasów, Duńczyków i Normanów, kończąc na Tudorach i Stuartach, zahaczając oczywiście o odpowiednie nazwiska i tytuły, wymieniając między innymi Elżbietę I, Henryka VIII, Cromwella, sir Walpole’a, mówiąc o nich z pozycji doskonale wyedukowanego przewodnika turystycznego, dla którego owe postacie są bardziej dobrymi przyjaciółmi, o których z przyjemnością wspomina, niż postaciami historycznymi. Opowieści aż kipią od humoru, żartów, ale wtrącanych z niezwykłą powagą, tak jakby ówczesnych czasów nie można było przedstawiać inaczej. Ze słów Jerome’a wynika, że historia Anglii jest pełna głupot, a dawni władcy i politycy to ze wszech miar postacie ułomne. Ale cóż, to nasza historia i nasi bohaterowie, zdaje się wymawiać takie słowa nosowym głosem, siedząc z wyciągniętymi nogami i rękoma założonymi na brzuchu Jerome.

Z kolei opisy przyrody i miejscowości to wybuch poezji! Patetycznie, w podniosły sposób. Całe stada środków poetyckich zaprzęgniętych w zasady poprawnego i pięknego pisania. I tutaj audiobook ma wyższość nad książką. Czytając pewnie bym szybko przemknął po tekście szukając kolejnych żartów i anegdot o angielskich królach. Słuchając tonę w poemacie wśród metafor, peryfraz, paraboli, hiperboli, cudnych wyliczeń, wśród namalowanego słowami poety obrazu angielskiej kniei lub wybrukowanych kamieniami uliczek.

A czy to robi wrażenie? Wiem, żadne. Bo to nie historyczne wiadomości autora ani jego biegłość w posługiwaniu się środkami stylistycznymi świadczą o sile tej powieści. Bo to nie przewodnik, nie podręcznik historii, nie poemat, ale powieść humorystyczna. Sama ironia, sama farsa!

Żeby trochę to wyjaśnić należy wrócić do trzech znudzonych, a zadufanych w sobie jegomości. Przypominam, że narrację w pierwszej osobie prowadzi jeden z nich, Jerome, opiekun psa o imieniu Montmorency. To właśnie on, Jerome rzecz jasna, a nie Montmorency, bardzo szczegółowo przybliża słuchaczowi-czytelnikowi postaci dwóch pozostałych bohaterów. Jednakże skupia się bardziej na cechach osobowościowych niż wyglądu zewnętrznego. Bodajże tylko raz mówi o jednym z nich, że jest słusznej postury. Taki sposób przedstawiania przyjaciół sprawia wrażenie nieustającej rubasznej pogawędki o sympatycznych starych druhach, którzy nie są być może intelektualistami bądź wzorem cnót, ale za to są kochani ze wszystkimi swoimi przywarami. Narrator opowiada o nich w dwojaki sposób: po pierwsze bezpośrednio, gdy są w trójkę, a Jerome komentuje ich zachowanie, wypowiedzi; po drugie, używając stwierdzeń, że Harris bądź Jerzy kiedyś opowiadali, że… i snując opowieść usłyszaną od któregoś z nich, której tenże jest bohaterem, a przynajmniej drugoplanową postacią. Obaj odbijają się w szyderczo krzywym zwierciadle postawionym przed nimi przez Jerome’a. Aż chciałoby się powiedzieć, że to niemożliwe, że są prawie protoplastami braci Marx, tak bardzo ich zachowania stanowią nieprzerwaną farsę, szaloną komedię. Za sprawą lekko basowego, nosowego głosu, który już sam w sobie jest zapewne ironią z dziewiętnastowiecznego angielskiego, przybranego przez Rocha Siemianowskiego, wyobrażamy sobie pewnych siebie facetów, elegancko ubranych, wypowiadających właśnie tak narzuconym przez lektora tonem komunały, frazesy, mające w ich zamyśle stanowić wiekopomne odkrycia albo być przykładem dla mniej doświadczonych słuchaczy. Megaloman z kciukami zatkniętymi za kieszonki kamizelki, bądź bawiący się srebrnym łańcuszkiem od koperty drogiego zegarka, bez zająknięcia raczy mniej publikę historią swoich morskich wypraw, bądź… jakichkolwiek innych, w zależności od tego, co jest akurat przedmiotem konwersacji.