ISSN: 1689-6688
czwartek, 02 stycznia 2014
ISSN: 1689-6688
czwartek, 02 stycznia 2014
Mało kto wie, że na temat burzliwego okresu II Rzeczypospolitej – tej ziemi utraconej – powstało wiele półprawd oraz mitów, o których tylko mimochodem usłyszymy w kolejne rocznice odzyskania niepodległości. Powszechnie uznaje się, że pierwsze miesiące po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. były świadectwem obywatelskiego zjednoczenia i politycznej solidarności; że ojcowie odrodzonej z popiołów Polski, Józef Piłsudski i Roman Dmowski, potrafili ze sobą rozmawiać i wznieść się ponad różnice programowe dla dobra ojczyzny; że Kościół sukcesywnie współpracował z władzą i działał na rzecz propagowania tolerancji wyznaniowej. Te obiegowe wyobrażenia Andrzej Garlicki, profesor historii na Uniwersytecie Warszawskim, badacz dwudziestolecia międzywojennego oraz autor pracy habilitacyjnej o J. Piłsudskim, konfrontuje z faktami: „Historyk powinien badać mity, bo można z ich analizy wiele dowiedzieć się o społeczeństwie. Nie powinien ich jednak tworzyć, gdyż dopuszcza się wówczas nagannej manipulacji”1 – zauważa autor.
Siedem mitów Drugiej Rzeczypospolitej to przede wszystkim sprawnie napisany esej historyczny. Gatunek, po który sięgnął autor, zawdzięcza swoją popularność i żywotność pisarzom emigracyjnym. Takie nazwiska, jak Jerzy Stempowski, Czesław Miłosz, Stanisław Vincez czy Adam Zagajewski nobilitowały esej do literatury, która opowiada o sprawach ważnych i niezmyślonych. Praca Andrzeja Garlickiego spełnia zarówno kryteria publicystyki, jak i pracy naukowej. Pozycja została opatrzona bardziej i mniej znanymi materiałami źródłowymi: mamy więc starannie i funkcjonalnie dobrane cytaty z opracowań już zapomnianych, którymi interesują się co najwyżej „mole książkowe” (np. Pisma Zbiorowe Instytutu J. Piłsudskiego z 1937 r. czy Pokój ryski Jana Dąbskiego z 1931 r.); książki czytane za granicą i w kraju w okresie stalinowskiego zniewolenia (Najnowsza historia polityczna Polski Władysława Pobóg-Malinowskiego wydana w Londynie czy Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej Adama Próchnika, która ukazała się w Warszawie w 1957 r.); opracowania nie tylko polskich autorów z ostatnich lat (Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę T. Snydera). Mocną stroną esejów profesora jest różnorodność gatunkowa omawianej problematyki – autor posiłkuje się nie tylko literaturą naukową. Przedstawia czytelnikowi mowy sądowe (szczególnie w ostatnim rozdziale o politycznych zabójstwach), fragmenty listów, artykuły prasowe, a nawet utwory poetyckie (np. sarkastyczny i gniewny wiersz Pogrzeb prezydenta Narutowicza J. Tuwima, krytykujący makiawelistyczną metodę walki o władzę oraz piętnujący dwulicowość i zakłamanie ugrupowań prawicowych).
Tak szeroki dobór tekstów potwierdza, że Andrzej Garlicki napisał esej niezwykle ważny i cenny – esej, który tylko na pierwszy rzut oka przypomina worek, w którym czytelnik znajdzie wszystko i nic. Przemyślany dobór materiału spełnia ważne cele. Nie tylko spójności tekstu, ale również jego funkcjonalności. Na przekór gatunkowym wyznacznikom eseju autor przełamuje jego „programową bezprogramowość”. Siedem mitów Drugiej Rzeczypospolitej wyszły spod pióra człowieka z precyzyjnie określonym celem – obalenia narcystycznej, prometejskiej i martyrologicznej metody oceny roli Polski w Europie Wschodniej w okresie dwudziestolecia. Poszczególne rozdziały Andrzeja Garlickiego nie wiążą w całość, każdy z nich zostaje omówiony, jak zauważa Jakub Dorosz-Kruczyński2, dokładnie i osobno – natomiast to, co łączy, publicysta zawarł w formie, która bardziej przypomina szkolne wypracowanie niż klasyczny esej. Mamy więc na wstępie postawiony temat, dalej jego dokładną analizę i genezę, a na samym końcu kilkuzdaniowe podsumowanie: „Działanie równoczesne z Hitlerem było chyba najpoważniejszym błędem polskiej polityki zagranicznej. Spowodowało też, że po drugiej wojnie światowej Zaolzie wróciło do Czechosłowacji i nie wchodziły w grę korekty graniczne”3 – puentuje w Micie drugim. Polska ofiarą profesor Garlicki. (Obala mit przedwojennej czystości: Warszawa wykorzystując osłabienie południowych sąsiadów – dyktat monachijski z września 1938 r. przyznał, przy wsparciu rządów Francji i Wielkiej Brytanii, Niemcom tzw. Kraj Sudecki – zażądała Zaolzia. Na zajętych terenach władze przystąpiły do natychmiastowej polonizacji – zamykanie czeskich szkół, zdelegalizowano partie, skonfiskowano majątki, wysłano armię nauczycieli i funkcjonariuszy).
Siłą esejów Andrzeja Garlickiego jest również ich uniwersalizm. Autor wziął na warsztat mity, które głęboko zakorzeniły się w romantycznej martyrologii: Polska przedmurzem chrześcijaństwa, naród wybrany, który w sposób szczególny doświadcza sam Pan Bóg. Ten jednostkowy i narodowy mesjanizm odbija się echem, nie tylko w sprawach geopolitycznych, w kontekście dzisiejszych niepodległościowych wystąpień na Ukrainie, które tak utylitarnie i bezinteresownie wspierają polscy parlamentarzyści. W rozdziale Prometeizm profesor krok za krokiem przeprowadza genezę koronnego mitu – sięga po mitologię grecką i wyjaśnia znaczenie terminu „prometeizm”, aby dalej przejść do zaprezentowania polityki konfederacyjnej Józefa Piłsudskiego. Z pism i wypowiedzi marszałka wyłania się przekonanie, że Polska jest krajem powołanym do odwiecznej walki z Rosją: „Ta siła Polski i jej znaczenie wśród części składowych państwa rosyjskiego [...] daje nam śmiałość stawiania sobie jako celu politycznego rozbicie państwa rosyjskiego na główne części składowe”4. W przeciwieństwie do rozsądnego planu inkorporacyjnego Romana Dmowskiego5, w planach ojca II RP było wspieranie aspiracji państwowych Białorusi, Ukrainy, Łotwy, Litwy, Estonii i Finlandii oraz podejmowanie działań na rzecz włączenia tych narodowości do Polski. Mimo że traktat ryski przekreśli prometejskie aspiracje J. Piłsudskiego (Robert Potocki w Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej stwierdził, że „Ryga – to była klęska sojuszników Polski 1920 i osobisty dramat Naczelnika Państwa. Wygrał on bowiem wojnę, ale przegrał pokój, wygrał Polskę, a przegrał Ukrainę”6), to w następnych latach 20. Polacy wspierali Ukrainę materialnie i finansowo. Powstała m.in. Prometeuszowska Liga Narodów Uciemiężonych przez Rosję, poza Warszawą Kluby Prometeusza powstawały za granicą (Paryżu czy Helsinkach), organizowaliśmy szkolenia dla oficerów ukraińskich przebywających na emigracji, udzielaliśmy doraźnego wsparcia i wykładaliśmy pieniądze na działalność agitacyjną.
Polityczny i kulturowy prometeizm posiadał swoich sojuszników, m.in.: Stanisław i Jerzy Stempowscy, Tadeusz Hołówko czy Leon Wasilewski. Jednak po śmierci J. Piłsudskiego (1935) ten szlachecki plan z czasem tracił na znaczeniu. Nadzieje na rozpad Związku Radzieckiego okazały się iluzoryczne. Optymizmem nie napawały również złe relacje z Niemcami. Andrzej Garlicki kończy rozdział słowami: „Prometeizm pozostał mitem, który nie miał szans na realizację”7.
Siedem mitów Drugiej Rzeczypospolitej jest również kopalnią wiedzy z zakresu relacji państwa i Kościoła (którego Marszałek sympatią raczej nie darzył8). Jednak najwięcej miejsca zajmuje rozdział ostatni – o zabójstwach politycznych.
Zbiór esejów A. Garlickiego jest pozycją nie tylko dla miłośnika historii i dobrej lektury. Profesor napisał pracę erudycyjną, jednak językiem przystępnym dla laika. Zabrzmi infantylnie, jednak inaczej sobie nie wyobrażam: ta książka powinna się znaleźć w domu każdego Polaka.
Garlicki A., Siedem mitów Drugiej Rzeczypospolitej, Czytelnik, Warszawa 2013, s. 7.
Zob. Dorosz-Kruczyński J., Andrzej Garlicki – »Siedem mitów Drugiej Rzeczypospolitej«, źródło: www.histmag.org.
Garlicki A., Siedem mitów Drugiej Rzeczypospolitej, op. cit., s. 61.
Wypowiedź J. Piłsudskiego za: Garlicki A., op. cit., s. 63.
W rozdziale pierwszym profesor Garlicki obala mit o zawieszeniu broni w czasie odradzania się Polski z niebytu. Obaj panowie prowadzili ze sobą walkę o władzę. Roman Dmowski zarzucał J. Piłsudskiemu, że: śni o dyktaturze, nie rozumie Polaków, nie jest człowiekiem dzisiejszym, a „[...] otrzymawszy posadę boga od jełopów, którzy go otaczają, usiłuje być większym, niż go Pan Bóg stworzył, robi pozory siły wielkiej, poza którymi ukrywa się słabość.” – Siedem mitów Drugiej Rzeczypospolitej, op. cit., s. 34. Plan inkorporacyjny uwzględniał włączenie do Polski te tereny, których ludność Polacy będą w stanie zasymilować.
Cytat za A. Garlickim, op. cit., s. 94.
A. Garlicki, op. cit., s. 101.
O biskupie polowym powiedział: „To świnia i plugawa świnia”. Spory między państwem a Kościołem toczyły się m.in. ws. konkordatu oraz zwrotu skonfiskowanych ziem. Oliwy do ognia dolała postawa biskupa A. Łosińskiego, który zabronił odprawiania mszy za Piłsudskiego.
