Z dokumentalną dokładnością, precyzyjnie prawie chirurgicznie czy aptekarsko opowiada 38-letni Kuczok o narzędziach wychowawczych: pejczu, żurze. Ich opis, straszne, bolesne fragmenty dziecięcej pamięci, skoncentrowane na sytuacjach związanych ściśle z owymi słowami, które są kwintesencją dzieciństwa, wzbudzają u słuchacza nie tyle smutek, żal, ale rozbijają w pył mit szczęśliwego dzieciństwa! Zapomniane, gdzieś za mgłą, sprzed kilkudziesięciu, a może tylko kilkunastu lat, zdarzenia, obrosłe już dorosłością, nagle stają się niezwykle wyraźne i bolesne. Wyciskają łzy. Przed mokrymi oczami pojawiają się przedmioty. Być może skórzany pas z ciężką klamrą. Może przedłużacz z porcelanową wtyczką, przewód od żelazka, wilgotna szmata. Ileż ich mogło być? O ilu nie chcemy pamiętać? Ilu nie znamy, bo nie jesteśmy w stanie przewidzieć, domyślić się, jakie wariactwo, jakie szaleństwo drzemało w zniszczonych umysłach naszych rodziców? Mam nadzieję, że niewielu rodziców… Czy pamiętacie smagnięcie za zaległą karę? Czy pamiętacie uderzenie natychmiast po popełnieniu „przestępstwa”, zapisanego w urojonym kodeksie własnego ojca? Czy pamiętacie strach przed przyznaniem się? Strach przed powrotem do domu? Czy pamiętacie to niezwykle częste „dlaczego?”. Właśnie, bo niezwiązane z pytaniem „za co?”, ale z miłością. Jeszcze nie do końca potrafimy to zrozumieć, nie potrafimy skonstruować pytania, nie potrafimy wyartykułować odpowiednich słów. Tylko przeczuwamy, że to miłość. Więc, dlaczego? Widać pytanie w naszych błagalnych, smutnych, przerażonych oczach. Pełnych ufności i pełnych strachu. I bezsilność. Bezsilność w oczach tego drugiego z rodziców. Tak uczą nas nienawiści. Do własnych żon, mężów, dzieci. Tak uczą jak dobierać narzędzia, którymi będziemy wychowywać własne dzieci. Tak uczą nas marzeń. A marzenia chłopiec ma wspaniałe. Pewnie narysowałby je w czarnych kolorach, może szarych. Na białej kartce. Śni, marzy o wojnie. Małej wojence w kraju. Albo chociażby w mieście. Najprostszy podział na my i oni. Jak ołowianymi czy plastikowymi żołnierzykami, gdy bawimy się z kolegą. Tyle, że wśród wrogów jest stary K. A cała wojna to jeden strzał. Jak w zabawie żołnierzykami, gdy najważniejsze jest tylko jedno starcie. A my z kolegą umawiamy się, kto tym razem ginie i kończy się zabawa, żeby można było wyjść na podwórko, albo po prostu skończyć przed kolacją. A więc jeden strzał. Ginie stary K. i można już w spokoju wyjść na podwórko…

Znaliście takich w dzieciństwie. Spuszczona głowa, uśmiech raczej blady. Chude ręce. Zgrzebny strój nawet jak na smutne lata 80. Widać strach przed dziecięcą inwencją. Może po prostu jej brak? Głupek. Zdechlak. Słabeusz. Podświadomie czujecie, że to ofiara, którą można spokojnie, bez żadnych konsekwencji traktować jak… ofiarę, bo taka przypadła mu rola w systemie kastowym chorzowskich ulic. Trochę mamy tutaj wczesnego Niziurskiego, jak „Lizus” czy „Grubas”, jeżeli dobrze sobie przypominam. Z tą szkolną, chłopięcą nietolerancją, podziałami, wyśmiewaniem, odtrącaniem, wyrzucaniem na margines społeczeństwa kilku- czy kilkunastolatków tworzącego struktury na podobieństwo dorosłego świata… Te szkolno-uliczne sekwencje, jak i prawie awanturnicza historia sanatoryjna, nie są wcale oddzielnymi opowieściami, bo autor niezwykle zręcznie powiązał je z domowym środowiskiem i wpisał w stan psychiczny chłopca, jego postrzeganie świata, jego miejsce, czy raczej brak miejsca w świecie, spowodowany metodami wychowawczymi starego K. i nienormalną sytuacją w starym dwupiętrowym domu.

A tak! Dom! Na chwilę Kuczok porzuca chłopca i starego K., żeby dopełnić jego wizerunku. Nie opisuje jednak jego pękających ścian, zapadających się fundamentów, przechylającego się pewnie dachu, ale w usta chłopca wkłada opowieść o siostrze i bracie starego K. Opowieść dziwną, poniekąd żenującą. Opowiedzianą z perspektywy wszystkowiedzącego narratora. Trochę fantasmagoryczną, trochę śmieszną. O starym nieporadnym kawalerze pragnącym miłości, uzależnionym od terroryzujących go brata, mieniącego się przewodnikiem rodzinnego stada i kompletnie zwariowanej siostry dewotki. Mam dziwne wrażenie, że tą historią Wojciech Kuczok znowu zbliża się bardziej do sagi rodzinnej, sugerując delikatnie i powoli koniec rodzinnej historii, w jakiś nędzny a straszliwy sposób, czemu poświęcona jest część trzecia powieści. Słuchając jej, czytelnik omotany treścią poprzednich części, zapomniał, że opowiedziana historia może być realna. Tyle uczuć, emocji, bicia serca i jakiejś mieszczańskiej magii znalazło się w jej treści. Autor nie kończy jej konstruując zakończenie w sposób logiczny dla słuchacza. Trochę dryfuje w stronę burleski chyba świadomie nie przypominając czytelnikowi, że opowieść dzieje się na Śląsku, na terenach kopalń, gdzie fundamenty przedwojennych budynków zostały podkopane przez górnicze tunele, a kanalizacja miejska pamięta pruskie czasy…

Cóż, nawet zakończenie nie dało mi odpowiedzi na pytanie, czy słuchałem Gnoja czy Gnoju? A raczej je tylko bardziej skomplikowało.

-----

Recenzja powstała dzięki współpracy z portalem www.info.audiobook.pl.