Anna Luria i Hertz Grein to najbardziej powikłane emocjonalnie postacie w powieści. To dziwne, bo nie są najtragiczniej doświadczonymi przez okrucieństwa toczącej się w Europie wojny. Wydaje się, że Singer użył alegorii, której celem jest pokazanie narodu żydowskiego doświadczonego nieszczęściami przez starotestamentowego Boga, ale i przez niego wybranego spośród innych narodów. Według Singera to okrutne doświadczenie jest absolutnie niezrozumiałe w kategoriach ludzkiego pojmowania. Można je tylko wytłumaczyć boskim wyborem. Szczególnie Grein uosabia tu uczuciowy zamęt, ciągłe poszukiwanie miejsca dla swojej miłości, zakotwiczenia emocji. To on błądzi moralnie, zapędza w ślepe zaułki, zawraca, ucieka, biegnie. I niczego nie znajduje. Uosabia tragizm i poszukiwanie. Doświadczenie przez Boga i kruchość natury ludzkiej. Ale pomimo tego rozmawia, wadzi się z Bogiem. Próbuje znaleźć odpowiedzi. Zadaje Mu pytania, jakby oddając się Jego mocom: Ale co ja zrobię? Co chce Bóg, żebym zrobił – ja Hertz Dawid, syn Jakuba Moszego, uczonego w piśmie?. Taką rozmowę z Bogiem znamy z prozy Singera doskonale.

Wiele mamy w powieści wadzenia się nie tylko z Bogiem. Grein i Anna Luria walczą sami z sobą. Prowadzą ciągłą walkę ze swoimi rodzinami. Innych bohaterów stawia Singer przed murem komunizmu. Znowu niezwykle alegorycznie przedstawia Izraelitów za pomocą postaci Hermana Makawera, ostatniego męskiego potomka rodu, który oddaje cześć bałwochwalczą innej idei niż ta przekazana przez Mojżesza, i zostaje za to ukarany. Plemię odpowiada za swojego członka. Gdzieś w powieści takie słowa Singer przemyca, ale uchodzą one uwadze czytelnika. Przypomina je jednak sobie gdy doktor Margolin tak diagnozuje wygląd i zachowanie syna swojego przyjaciela Borysa Makawera: Przez długą chwilę stał przy łóżeczku. Był tak pogrążony w medycznym skupieniu, że nie drgnął mu nawet jeden muskuł. Im dłużej przypatrywał się dziecku, tym poważniejszy się stawał. Zaświtało mu podejrzenie, chociaż nie miał najmniejszego dowodu, na którym mógłby się oprzeć, poza jednym – że Fryda była już starszą kobietą, kiedy zostało poczęte dziecko. Dziecko wyglądało na absolutnie zdrowe, ale na małej twarzyczce malowały się tępota i apatia, trudne do rozpoznania i określenia. Wargi były zbyt grube i Margolinowi nie podobał się błądzący po nich uśmiech. Można było odnieść wrażenie, że dziecko pławi się w anormalnym zadowoleniu, typowym dla osób opóźnionych w rozwoju. Powieki miało obrzmiałe i lekko skośne. Mongoloid! – wykrzyknął w duchu Margolin. Przerażająca jest kara Boga, przeciwko któremu zwraca się jego lud. A może pisarz co innego sugeruje czytelnikowi? Że nie ma sił boskich? Może nie kształtują one losów ludzkich? Może jakiś bóg tylko stworzył świat, nie ingerując w jego dalsze losy? Że wszystkie rytuały, modły, prawa religijne, są absolutnie bez znaczenia dla naszych losów? Powinniśmy kierować się pewną od wieków przyjętą moralnością, etyką i przyjmować nasze losy z pokorą, ale nie uzależniać dobrych i złych zdarzeń w naszym życiu od działania boskiego, które z kolei jest uwarunkowane naszą religijnością lub jej brakiem.

To były szczęśliwe rodziny. W Niemczech, Polsce, Rosji. Kilkumiesięczny, może kilkuletni strach przed wygnaniem, pozbawieniem majątku, rozłąką z rodziną, w końcu śmiercią zadał tym ludziom cios, który na zawsze zachwiał ich emocjami. Pomimo tego, że w Nowym Jorku egzystują w społeczeństwie na pozór normalnie, to naprawdę są cieniami samych siebie. Ci mężowie, ojcowie, córki, matki, synowie zostawili własne ciała gdzieś w zgliszczach synagog. Wraz ze swoimi najbliższymi wsiadali do wagonów jadących do Treblinki, Oświęcimia. Dymy z ich ciał wspólnie unosiły się z kominów nazistowskich pieców nad Europą. Te dymy przywiały do Ameryki tylko ich cienie. A cienie krążą po ulicach, obijają się o mury kamienic, jak duchy płaczą z tęsknoty za miłością, szukają, nie znajdują. W obcym mieście w popłochu szaleją. Ból, tęsknota, strach sprawiają, że nie mogą zaznać ukojenia. Opadają z sił, gasną. Więc, żeby odnaleźć ogień życia, oddają się nowym ideom, nowym żądzom. Ateizm, komunizm, spirytyzm, religijny fanatyzm, kolejne finansowe inwestycje, kolejne kobiety, kolejni mężczyźni, zmiany wyznania… Chybione… Dodają skrzydeł tylko na chwilę. Znowu przychodzi rezygnacja, a życie z ludzkich cieni uchodzi.

Wyglądam teraz jak mój ojciec, niech spoczywa w pokoju. Nie uwierzysz, ale mam siwą brodę. Mimo wszystko daleki jestem od bycia moim ojcem. Mój umysł został zatruty przez życie, jakie pędziłem przez tak wiele lat. Siedzę nad Gemarą i moja głowa pełna jest wszelkiego rodzaju paskudztwa. Pozostałem (…) dziką bestią, człowiekiem podziemia. Skrępowałem jednak bestię skórzanymi rzemieniami moich filakterii i rytualnymi frędzlami. Nawet tygrys nie może ugryźć, gdy jest związany i obezwładniony. To jest żydowskość. Czy rzeczywiście? Czy to jest recepta według Singera? Czy tak należy skonstatować traumę utraty wszystkiego? Chyba jednak nie. Autor przecież wprowadził także do powieści (dla równowagi?) postać swoistego błazna. Antidotum na zawładnięcie umysłu przez idee? Antidotum na konserwatywny, ascetyczny judaizm? Błazna, który jest do cna hedonistą, człowiekiem zepsutym, ale człowiekiem, który doskonale wie, co robi i jaki ma cel w życiu. Niezadającego sobie zbyt wielkiego trudu na teoretyczne rozprawianie o społeczno-politycznych teoriach; nietracącego czasu na rozprawy z Bogiem; niecytującego Tory, Talmudu, Gemary, Miszny, Hagady; nierecytującego Pieśni nad Pieśniami; niepamiętającego, a może nawet nieznającego Trzynastu Zasad Wiary Majmonidesa; niepowołującego się na interpretacje praw biblijnych i rabinicznych dokonanych przez Barucha Spinozę. Jasza Kotik Miał mnóstwo garniturów i trzymał gotówkę oraz czeki w wewnętrznych kieszeniach. Cieszył się sięgając do tylnej kieszeni spodni i wyjmując z niej pięćdziesięcio- oraz studolarowe banknoty. Zawsze miał nawet schowany gdzieś banknot pięćsetdolarowy. (…) dawno już zatracił wszelkie poczucie wstydu. Uwielbiał, na przykład, zdjęcia pornograficzne i wcale nie ukrywał tego faktu. Miał nimi wypchane kieszenie. Gdy kobieta dawała mu numer telefonu, zapisywał go na jednym z tych obscenicznych zdjęć. Gdy czuła się zakłopotana i protestowała, przepraszał, mrugając do niej znacząco, zaczynał pląsać i zachowywać się jak goniący się pies. Mówił tylko we własnym żargonie, na pół w jidysz, na pół po angielsku, wtrącając słowa rosyjskie, polskie, niemieckie oraz wymyślone przez siebie. (…) Jadał tłuste potrawy i mnóstwo słodyczy, a mimo to nie przybywał na wadze ani grama. Zarywał noce, pił, oddawał się rozpuście, a gdy szedł do lekarza okazywało się, że jest zdrowy jak rydz. (…) Mieć kochankę aktorkę, proszę bardzo (…). Tej nocy spał sam – co stanowiło dla niego nowe doświadczenie. (…) Przystanął przy oknie i chwilę przez nie wyglądał, myśląc o seksie. Miał w życiu najrozmaitsze kobiety – blondynki, brunetki, rude, siwe. Przeżył nawet miłostkę z Chinką, ale, dziwna rzecz, nigdy nie spał z Murzynką. Jakoś nigdy nie nadarzyła się okazja. Cóż, trzeba będzie spróbować. Ale to ten Jasza Kotik, mówiący sam o sobie, że jest wytwornym i obytym hipokrytą, pewnie nigdy niezakładający szala modlitewnego i filakterii, z przerażającą szczerością opowiada o terrorze NKWD, upadku słynnego aktora handlującego na rogu ulicy jednego z miast w Kraju Stalina kawałkiem mydła, podkoszulkiem, czy czymkolwiek innym, co udało mu się ukraść. To on, przemierzający z występami Polskę, hitlerowskie Niemcy i sowiecką Rosję, potrafi powiedzieć, że spał na ulicy, a czasami brakowało mu wszystkiego prócz wszy. Nie można nie podziwiać odwagi i odporności Jaszy Kotika. Nie można nawet ganić go za to, że nie potrafi albo nie chce zejść ze sceny, a wręcz domaga się zwrócenia nań tych najjaśniejszych, hollywódzkich, reflektorów, tym bardziej, że tłem dla tego solisty są trupioblade aszkenazyjskie cienie.

Singer niezwykle interesująco przenosi do Nowego Jorku aszkenazyjski świat. Co rusz dostarcza czytelnikowi kolejnych imion w jidysz, jak Szlojmełe, Dwojrełe, Hanełe, z cudownym śpiewnym ukraińskim czy przedwojennym polskim „ł”, wymawianym z językiem przyklejonym do górnego podniebienia, które jednak nie wychodzi dość dobrze Maciejowi Mydlakowi (ale to tylko ja jestem na to uczulony ze względów rodzinnych), i kolejne Rejce, Baruch. Do tego hebrajskie – Estera i Immanuel. Ten świat nie mógłby się obejść bez żydowskich świąt. Tyle, że pisarz nie ma najmniejszego zamiaru, żeby cokolwiek słuchaczowi tłumaczyć, nawet opisywać. W takich fragmentach traktuje odbiorcę jak takiego samego Żyda jakim jest on sam. To dobrze. Wydaje mi się, że Singer wprowadza dawkę normalności. Ten świat jest. Nie jest folklorem schowanym na głębokiej prowincji. Nie jest cepelią za witryną sklepową. Jeżeli miliony Żydów w Polsce, Rosji, Niemczech obchodziły co tydzień szabat, Pesach, Szawuot, Sukot, Rosz Ha-Szana, to równie dobrze ich setki czy tysiące mogły zapalać szabasowe świece w nowojorskich mieszkaniach i podążać ulicami Manhattanu do synagog. I tak właśnie dzieje się u Singera. Czy to Nowy Jork, czy Warszawa, Lublin albo mazowiecki sztetl. Wszędzie Żydzi, nawet nieszczególnie religijni, zbierają się wspólnie w piątek wieczorem w poczuciu wartości ogniska domowego, o czym tak bardzo marzył, doświadczony zatrważająco przez Boga, Borys Makawer. Wszędzie, nawet w najbardziej zindustrializowanym mieście, Żydzi pamiętają o historycznych, duchowych i mistycznych znaczeniach świąt, odmierzających wedle nich swoje życie.

Coś jeszcze mnie niepokoi. Czy Singer nie stworzył wielkiego alegorycznego dzieła, dla którego podstawą są starotestamentowe opowieści? Czy za doświadczaniem swoich bohaterów przez Boga nie kryje się paralelizm realizujący wspólny schemat z Torą? Ale to tylko przypuszczenie wynikające z głębokiego ukłonu składanego twórczości Singera.

-----

Recenzja powstała dzięki współpracy z portalem www.info.audiobook.pl.