Gdy jeszcze w okresie międzywojennym polski turysta dotarł na Polesie i przedzierając się przez ową krainę rozległych bagien, moczarów i rozlewisk, trafił do położonego nad Horyniem Dawidgródka, zaiste niezwykły czekał go widok. Oto pośród domostw uwijała się ludność o egzotycznym wyglądzie, a wystające kości jarzmowe, pełne twarze i wpatrzone weń skośne oczy zaraz przywodziły mu na myśl stepy Mongolii. A kiedy trafił tutaj w dzień świąteczny, miał okazję podziwiać barwne stroje i ogromne czapy, tchnące powiewem Orientu. Kobiety z Dawidgródka tak opisywał Michał Marejko: biała chustka na głowie, zawiązana, powiedziałbym, do góry nogami, t.j. węzeł zawiązany nie pod brodą, a na czubku głowy, cała chustka zaś zwisa od brody w dół. Wystarczy unieść chustkę do oczu, a będzie przed nami kobieta wschodu z zasłoną na twarzy, jak to nakazuje prawo Mahometa. [...] Na głowie jest druga chustka czarna, owinięta dookoła poduszeczki, położonej na głowie. Dalej czarny, watowany kaftan, biały fartuch i szeroka czarna spódnica. Miejscową ludność stanowili bowiem potomkowie Tatarów, osiedleni tutaj przed kilkuset laty, którzy, choć porzucili islam dla prawosławia, pieczołowicie pielęgnowali wiele swych pradawnych tradycji. Ślady osadnictwa tatarskiego na Polesiu odnaleźć można było także w Kokorycy i Kołbach. Zaświadczały one o wielowiekowej obecności ludności tatarskiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, o bogatych tradycjach polskich Tatarów, szczególnie mocno wpisanych jednak w kulturowy krajobraz Wileńszczyzny, gdzie zachowali swoją wiarę i tożsamość do ostatnich chwil dawnego, wielobarwnego świata...

Osadnictwo tatarskie w Wielkim Księstwie Litewskim było zasługą Witolda Wielkiego, który obdarował przybyszów rozległymi nadaniami i przywilejami, spośród których uchodźcy z ogarniętej wojnami stepowej ojczyzny najwyżej cenili sobie prawo do wyznawania islamu. Imię swego dobroczyńcy wspominać zresztą mieli w modłach przez długie wieki... Od wiary muzułmańskiej nazywano ich Muślimami, a od Litwy – Lipkami. Zaś męstwo lipkowskich wojowników poznali rychło Krzyżacy na polach Grunwaldu...

W myśl III Statutu Litewskiego Stefana I Batorego część z Muślimów otrzymała szlachectwo i mogła cieszyć się wszelkimi swobodami tego uprzywilejowanego stanu, inni zaś, którym owego prawa poskąpiono, zajęli się ogrodnictwem, intratnym handlem bydłem i końmi oraz furmaństwem. Pieczołowicie pielęgnowali Lipkowie swoją religię, tradycje i obyczaje, zaś na wezwanie polskich królów zawsze stawali dzielnie, dokonując w obronie swej polsko-litewskiej Ojczyzny cudów męstwa. W połowie XVII stulecia w służbie Jana II Kazimierza pozostawało 15 chorągwi tatarskich.

Po stuleciach wspólnej egzystencji wielonarodowym i wieloreligijnym polsko-litewskim państwem wstrząsnął w 1672 r. niesławny bunt Lipków i głośna zdrada, jakiej dopuścili się podkomendni Aleksandra Kryczyńskiego na rzecz osmańskiego najeźdźcy, w którym niemałą rolę odegrały zaległości w żołdzie i kwestionujące pradawne prawo do budowy meczetów uchwały sejmowe, tak odległe od woli dawnych monarchów. Kiedy jednak część Muślimów z Korony oddała się pod władzę padyszacha (a zarazem formalnego kalifa), by stać się swoistą „piątą kolumną” (nie na długo zresztą), Lipkowie z Wileńszczyzny na ogół pozostali wierni swej polsko-litewskiej Ojczyźnie i – jak niegdyś ich przodkowie – nie szczędzili w jej obronie krwi w walce przeciw napierającym na nią współwyznawcom. Świadczy to nie tylko o zdrowszych na Litwie stosunkach, ale też o niezwykłej lojalności wileńskich Tatarów. Wkrótce też Samuelowi Murzy Krzeczowskiemu przyjdzie ocalić pod Parkanami życie samego Jana III Sobieskiego... Nie na darmo Władysław Syrokomla pisał: Tatarowie tutejsi niejedną krople krwi wyleli w obronie swej przybranej ojczyzny. Odrzucili wezwanie swoich krymskich współbraci, którzy chcieli od nich pomocy przy plądrowaniu Polski. Wdzięcznie pamiętali, [...] że Witold nie kazał im zapominać Proroka, a do swoich świętych miejsc, oczy obracając, zalecił powtarzać im jego imię jako swoich kalifów. Na szable przysięgli, że będą kochać Litwinów, którzy przybywając do nich, powiedzieli, że ten piasek, ta woda, te drzewa są nam wspólne. Współbracia ich nad słonemi wodami i w Kipczaku wiedzieli, że oni tutaj nie byli cudzoziemcami. Nic dziwnego, że przy takich dowodach wierności Lipków względem polsko-litewskiego państwa późniejsze roszczenia względem Muślimów ze strony Antoniego Tyzenhauza zostaną oddalone przez władze Rzeczypospolitej przez wzgląd na zasługi narodu tatarskiego. Zaś naród tatarski wciąż oddawał polskiej Ojczyźnie kolejne zasługi, wyróżniając się w bojach konfederacji barskiej, w ogniu wojny w obronie konstytucji majowej i wojny kościuszkowskiej, w szeregach napoleońskiej Wielkiej Armii, a w końcu w powstaniach narodowych, ściągając na siebie represje mściwego zaborcy...

Tatarzy na Wileńszczyźnie zapomnieli przez stulecia swojego dawnego języka, posługując się polszczyzną lub dialektami ruskimi, a w liturgicznych księgach zapisując słowiańskie zwroty arabskim alfabetem. Nie zapomnieli natomiast o swej tożsamości, tradycjach i religii. Nawet zubożała pod rosyjskim jarzmem szlachta tatarska przechowywała pamięć o dawnych przywilejach, nadanych przez książąt litewskich i królów polskich.