Są takie książki, które muszą stać na domowej półce. Przez wiele lat zbierają kurz, choć stanowią przecież kanon europejskiej i światowej literatury. To książki, które pojawiły się niby znikąd. Dla ludzi w pewnym wieku trudno tak ad hoc przypomnieć sobie skąd się tam wzięły. Historia takich książek wymaga głębokiego sięgnięcia w przeszłość. Nie pamiętam, czy Kubuś Fatalista i jego pan były dwadzieścia kilka lat temu lekturą obowiązkową czy uzupełniającą w liceum. Nie mam pojęcia jak jest teraz. Przyjmijmy, że polonistka nie wydała polecenia kategorycznego przeczytania. Raczej lektura Diderota należała do kategorii fakultatywnej, raczej, jako książka wakacyjna czy przerwy zimowej, świątecznej. A być może stało się całkiem inaczej. Bo okres liceum to czas, gdy młodzi humaniści sami, przekór regułom szkolnym, odkrywali lektury, które zdawałoby się nie idą w parze z programem szkolnym. Gdzieś tam pokątnie, siedząc na tornistrach w szkolnych korytarzach, paląc papierosy w cieniu drzew na skraju szkolnego boiska, popijając kiepskie PRL-owskie piwo na biwakach, popisując się na urodzinowych wieczorach u urodziwych koleżanek, wraz z dotykiem zgrabnych już kolan, dyskutowało się nie o najnowszych laptopach, „empetrójkach”, „lustrzankach” czy komórkach, a o dotąd nieznanych autorach, tytułach. Z tych kątów, cieni, wieczorów wzięli się właśnie Gałczyński, Witkacy, Iwaszkiewicz, Dostojewski, Bułhakow, Rabelais, no i Diderot.

Czytanie Kubusia Fatalisty wcale nie musiało iść w parze z klasowym omawianiem francuskiego Oświecenia. Przyjemność z lektury Diderota w tamtych czasach porównałbym do wieczornych fascynacji Mayem, Stevensonem czy Dumasem. Treść, która niezwykle mocno działa na wyobraźnię młodego czytelnika, przenosząc go w inny świat, w krąg innych ludzi. Wyobraźnia zatem podsuwa czytelnikowi obrazy poniekąd znane z wcześniej czytanych książek Dumasa. A więc polne, zakurzone lub wybrukowane trakty, dukty, na których co kilka staj pojawiają się podróżni na koniach, pieszo bądź w karocach czy już w dyliżansach. Tam na podróżnych czekają przydrożne drewniane lub kamienne karczmy, gospody, oberże z grubą i rumianą gospodynią na ganku, sztorcowaną bez powodu przez swojego męża. Wyobraźnia czytelnicza podsuwa obraz mało wyraźnego pomieszczenia ze stołami, których blaty poplamione są czerwonym winem, rozjaśnianego jedynie ogniem palonym w kominku. Gdzieś tam w cieniu giną drewniane skrzypiące schody ku małym pokoikom, do których powolnym krokiem zmierza zmęczony sługa niosąc w jednym ręku bagaż, w drugim zaś dwuramienny świecznik.

Nie wiem, czy te dwadzieścia parę lat temu zdawałem sobie sprawę z tez postawionych w Kubusiu Fataliście, czy już potrafiłem nazwać tę książkę powiastką filozoficzną i umieścić ją właściwie w odpowiednim historycznym tle? Czy dostrzegałem wówczas przewrotną ilustrację światopoglądów i moralności? Czy doceniałem satyrę obyczajową i krytykę osiemnastowiecznych stosunków społecznych? W jakimś wąskim programowym zakresie na pewno tak. Jednak dopiero teraz, kiedy dość przewrotnie los obdarował mnie audiobookiem, co pewnie zapisane było w górze, jak mawiał kapitan Kubusia, potrafię w owej powieści odnaleźć fragmenty zwracające uwagę czytelnika na zawarte w nich konteksty odnoszące się do burzliwych zmian w tamtej epoce.

Lubię takie początki. Nie wskazują żadnej tajemnicy. Ale też nie umiejscawiają od razu bohaterów czy akcji. Są w jakiś sposób łagodne. Być może podpowiadają, że narracja będzie się toczyć spokojnie. A nawet każą przypuszczać, że autor opowiadanej przez siebie historii był tylko świadkiem pewnego fragmentu życia swoich bohaterów, relacjonuje ich przygody, nie wiedząc co zdarzyło się wcześniej, chyba, że zna to ze słów swoich towarzyszy. Ale można też ująć to inaczej: autor wcale nie chce zdradzać przeszłości swoich towarzyszy. W końcu oni powierzyli tę przeszłość tylko jemu. A zatem: Jak się spotkali? Przypadkiem, jak wszyscy. Jak się zwali? Na co wam ta wiadomość? Skąd przybywali? Z najbliższego miejsca. Dokąd dążyli? Alboż kto wie, dokąd dąży? Co mówili? Pani nic, Kubuś zaś (…). Ten początkowy fragment przypomina mi jedno z moich najbardziej ulubionych zakończeń: I poszli, trzymając się za ręce. I dokądkolwiek pójdą i cokolwiek im się zdarzy po drodze, mały chłopczyk i jego Miś będą zawsze bawić się wesoło ze sobą w tym Zaczarowanym Miejscu nas kraju Lasu. Bo przecież owe oba fragmenty mogą stanowić klamry dla tych dwóch powiastek, w których bohaterem jest, nomen omen, Kubuś…

Jednakże wbrew temu, co Diderot zapowiada na początku, narrator opowiada na kolejnych stronach o przeszłości Kubusia Fatalisty. Nie jest to jednak klasyczne powieściowe przedstawienie bohatera. Tak jak i inne wplecione w tę powiastkę opowiadania, stanowi historię snutą przy okazji. Na pozór można by sądzić, że to gawędziarstwo służy przyjemności czytelnika. Na pozór tylko. Bo przecież to lektura oświeceniowa! Służy nie tylko zabawie, lecz przede wszystkim nauce! Kubuś Fatalista to w pewnym sensie literackie uzupełnienie pracy nad Wielką Encyklopedią Francuską, ukończoną w rok po napisaniu Kubusia.

Mając zatem przyjemność z lektury, a jednocześnie pobierając z niej naukę o oświeceniowych nurtach, oddałem się słuchaniu książki czytanej. Gdzieś tam na półce kurzy się książka papierowa, wydana w 1987 roku. Ze słuchawek zaś dociera do mnie głos Pawła Kutnego. Jak on to robi! Trzydziestojednoletni lektor mógłby nie dać sobie rady z narzuconym wyobrażeniem głosu prawie sześćdziesięcioletniego narratora. Przecież Diderot miał 58 lat pisząc Kubusia Fatalistę. Tyle, że który ze słuchaczy byłby się przejmował takim drobiazgiem! Chodzi przecież o coś całkiem innego. Mianowicie najważniejszą rolę odgrywają tutaj Kubuś i jego pan. A ich interpretuje Kutny wspaniale!