Kim są Polacy jest zbiorem rozmów (właściwie tylko jedna rozmowa z Adamem Michnikiem) oraz esejów polskich intelektualistów. Książka ważna i potrzebna, szczególnie dzisiaj, w dobie zaniku krytycznego myślenia oraz antydialogu, namiętnie wykrzykującego swoje racje i unicestwiającego demokratyczny, nowoczesny dyskurs. Głos w sprawie polskiego patriotyzmu, polskiej tożsamości (jeśli taka istnieje i kształtuje świadomość Polaka) oraz zawiłych, często wzajemnie skonfliktowanych i wewnętrznie podzielonych dziejów historii zabiera Adam Michnik, poeta, eseista i prozaik Adam Zagajewski, polska filozof Agata Bielik-Robson czy bp Grzegorz Ryś. Pozostałe nazwiska, niewątpliwie wielkie i wprawiające w ruch polską myśl krytyczną, pozostawiam jedynie enumeracji: Przemysław Czapliński (krytyk literacki), Janusz Tazbir (badacz historii staropolskiej) oraz Joanna Tokarska-Bakir (antropolog kultury) – zaprezentowane eseje albo powtarzały już wcześniej wyartykułowany problem (mesjanistycznego patriotyzmu czy antysemityzmu), albo diagnozowały, dobrze znane uczniowi w liceum, choroby i wady I Rzeczypospolitej (esej historyczny J. Tazbira). Wartość Kim są Polacy konstytuuje nie tylko zasadność próby odpowiedzi na pytanie postawione w tytule, ale merytoryczna i erudycyjna zawartość prac wszystkich, z wyjątkiem polemiki ab G. Rysia, autorów zbioru. Obfite obwarowanie intertekstualnymi nawiązaniami do dorobku literacko-filozoficznego (A. Mickiewicz, J. Słowacki, C. Norwid, W. Gombrowicz czy Cz. Miłosz) oraz humanistyczna terminologia odsłaniają czytelnikowi sprawną realizację literacko-publicystycznego eseju; jednak grający pierwsze skrzypce językowy elitaryzm w tego rodzaju pracach stawia zbiór poza zasięgiem pani Jadzi z pobliskiego kiosku czy pana Tadka z sąsiedniego gospodarstwa.

Kim są Polacy otwiera wstęp oraz rozmowa Jerzego Sadeckiego z A. Michnikiem, redaktorem naczelnym „Gazety Wyborczej”. Zaprezentowany wywiad, gdyby bliżej przyjrzeć się typologii wywiadu jako gatunku publicystycznego, odnosi się nie tylko do osobowości rozmówcy (zur Person), ale przede wszystkim poglądów Adama Michnika. Prowadzony przez panów dialog – rozmówców sobie godnych, reprezentujących tę samą linię programową „Gazety Wyborczej” – podejmuje kwestie związane z polską martyrologią oraz określa istotne podziały wśród polskiego społeczeństwa: nie tylko nazywa po imieniu wewnętrzne, często światopoglądowe i obyczajowe konflikty, ale wskazuje słowa klucze, które skłaniają do autorefleksji nad miejscem Polski, „polskości” w jednoczącej się, demokratycznej Europie. Pierwsza część rozmowy została zdominowana przez tak zwany mesjanizm narodowy Polaków. Zarówno A. Michnik, jak i J. Sadecki podzielają diagnozę antropologów kultury oraz teoretyków idei (m.in. Marii Janion), że w naszej ojczyźnie zakorzeniony jest mit o polskiej niewinności i wspaniałości, bowiem żaden inny naród nie przelał tak wiele krwi „za naszą i waszą wolność”. Podtrzymywanie romantycznej retoryki wielkości, chrześcijańskiego mesjanizmu (tak przecież bałwochwalczego) i walki z barbarzyństwem (a to islamskim, a to tureckim, a to pogańskim…) wzmacniają współczesne, roszczeniowe postawy niektórych środowisk i partii politycznych, które ze wszystkich stron węszą podstęp, spisek i zdradę stanu. Polacy, o czym mówi A. Michnik, nie zdiagnozowali swojej przeszłości: „Trwają więc nieprzerwanie wzajemne oskarżenia o zdradę, zaprzaństwo czy szaleństwo. Nie ma spojrzenia z lotu ptaka, tego, co miał Piłsudski, gdy patrzył na powstanie styczniowe. On oddawał hołd i Trauguttowi, i Sierakowskiemu, i Padlewskiemu, ale i Wielopolskiemu, bo w nim też widział wielkość”¹. Polski mit mesjanistycznej roli Narodu Wybranego (Polaków – sic!) dał się szczególnie we znaki po katastrofie smoleńskiej. Adam Michnik kwituje wprost, że „w tamtych warunkach samolot nie powinien był wystartować ani lądować. Po co w to mieszać jakieś spiski? To jasne, że po drodze i u nas, i u Rosjan był bałagan”². O czym Adam Michnik nie wspomina: po katastrofie smoleńskiej, jeszcze przed wyborami, Jarosław Kaczyński zwracał się do Rosjan-braci i dziękował za empatię i narodową jedność, aby po przegranych wyborach prezydenckich zafundować III RP tak zwaną religię smoleńską (kamień węgielny IV RP), której ostrze kieruje się nie tylko w Kreml, ale i Warszawę. Krzyże, walki o krzyż, wulgarne, antypolskie transparenty, zwolennicy „szkoły Macierewicza” na Krakowskim Przedmieściu czy kibole i nacjonaliści pod Jasną Górą – katastrofa smoleńska zamiast łączyć, podzieliła Polaków na dwie kategorie: na tych prawdziwych (patriotów, zwolenników zamachu) i nieprawdziwych, którzy przyjmują, że przyczyny katastrofy zostały wyczerpująco przedstawione przez stronę rządową, komisję Millera (tu anty-Polacy, zdrajcy). W 1981 roku Maria Janion podczas Kongresu Literatury Polskiej krytycznie odniosła się do emocjonalnego, pełnego egzaltacji religijnej ruchu solidarnościowego: „Jeśli ruch emocjonalny nie przekształcił się dotąd w ruch intelektualny, tak jak to miało miejsce w Wielkim Romantyzmie, to stwierdzić można, że to, co dzieje się w kulturze, zatrzymało się właśnie na poziomie Małego Romantyzmu Krajowego, romantyzmu popularnych stereotypów i wzruszeń”³ – niemniej dzisiaj na drodze do intelektualnego przewrotu oraz demokratycznego dialogu stają roszczeniowe emocje, udekorowane religijnym emblematem oraz filozofią „Małego Romantyzmu Krajowego”.

Adam Michnik pyta: „ile wolności gotowi jesteśmy dać naszemu oponentowi, przeciwnikowi, który ma zupełnie inną wizję państwa?”⁴. Nieraz na transparentach czytamy demagogiczne „Wczoraj Moskwa, dziś Bruksela” – niepodległość, suwerenność, polska tradycja tak silnie związana z Kościołem w opinii eurofobów (bo nie eurosceptyków, jak uważa A. Michnik) staje pod znakiem zapytania. Polsce „zagraża” również fala rewolucji obyczajowej, a w naszej ojczyźnie, konstytucyjnie kraju świeckim, w istocie przypominającym państwo wyznaniowe, gdzie kwestie obyczajowe i konflikty moralne reguluje religia, nie może być miejsca na podobne idee wolności – czego najlepszym przykładem jest kolejny konflikt w sprawie in vitro oraz projektów o związkach partnerskich. Anachroniczne, kompletnie oderwane od współczesnego świata odpowiedzi przedstawicieli polskiego Kościoła przypominają samobójcze bramki w meczu piłki nożnej. W 2011 roku, o czym wspomina J. Sadecki, udział w nabożeństwach i uroczystościach religijnych deklaruje 42,7 procent katolików, czyli o 3,5% mniej niż w 2007 roku. A. Michnik wylicza przyczyny: myślenie w kategorii, że kiedyś rządzili komuniści, dzisiaj czas na katolików; hierarchowie odrzucili filozofię dialogu („z języka »jesteśmy dla wszystkich«, a przyjęli język »musimy odzyskać to, co nam zabrano«”⁵); podejście, że tak jak od Polski zaczął się rozpad komunizmu, tak teraz czas na reewangelizacje Europy; do tego dochodzą skandale obyczajowe oraz wolność – a w demokracji wszystkich, bez wyjątków, można krytykować.