Biorąc do rąk kolejną książkę o Rwandzie i dokonanym tam w 1994 roku ludobójstwie – ściślej zaś mówiąc o jego dzisiejszych konsekwencjach w życiu ludności tego kraju – domyślamy się mniej więcej, czego się po niej spodziewać. Znowu będziemy epatowani przemocą i okrucieństwem. A jeśli będzie to okrucieństwo podane w sposób sugestywny, znów – o ile nie zabraknie nam empatii – damy się wciągnąć. Być może na koniec przeżyjemy coś w rodzaju katharsis i rzeczywistość choć na chwilę ułoży nam się w bardziej niż dotąd zrozumiały wzór, skuteczniej godzący nas z Losem. Albo przeciwnie – ów zawsze niedoskonały przecież wzór stanie się jeszcze mniej doskonały, jeszcze mniej zrozumiały i będziemy musieli radzić sobie z tym sami.

W przypadki najnowszej książki Wojciecha Tochmana Dzisiaj narysujemy śmierć szybko orientujemy się, że mamy do czynienia raczej z drugą z wymienionych opcji. To jest, będziemy musieli dawać sobie radę sami z problemem, którego przed chwilą jeszcze nie mieliśmy (natomiast mnóstwo innych). W anonimowej nocie z IV s. okładki czytamy: Autor nie daje gotowych odpowiedzi na pytania, które nam stawia: dlaczego mamy płakać za ludźmi zamordowanymi w dalekiej Rwandzie szesnaście lat temu? Dlaczego na nowo mamy uczestniczyć w ich śmierci? W jakiej roli?. A powyżej sam reporter stwierdza: Wolałbym, aby ktoś, kto sięga po moją książkę, sam siebie spytał: dlaczego o tym czytam? Dlaczego się z tym mierzę?. Skądinąd wiem, że wypowiedź ta ma swój ciąg dalszy, na przytoczenie którego nie zdecydowali się jednak wydawcy: Dlaczego odmawiam? Dlaczego nie chcę się z tym mierzyć?

Na tak postawione pytania możemy, cokolwiek rzecz upraszczając, odpowiedzieć, że generalnie uciekamy przed tym, z czym nie dajemy sobie rady, czego najintensywniejsze nawet przemyśliwanie nie prowadzi do satysfakcjonujących nas rozstrzygnięć, trwać natomiast w tym stanie frustrującej niemocy i niepewności bez końca nie jesteśmy w stanie. Stąd uruchamiane na różnych poziomach świadomości i nieświadomości mechanizmy wyparcia. Te jednak, jak wiemy, funkcjonują jako pomoc zaledwie doraźna, działająca do czasu. A zatem, zdaje się sugerować Tochman, lepiej się mierzyć i konfrontować niż konfrontacji uparcie i niemądrze unikać. Także z tym, co zdaje się nas bezpośrednio – ale pozornie – nie dotyczyć.

Tyle (psychoanalityczna) teoria. Praktyka jednak bywa bardziej skomplikowana, a autor wprawia w konfuzję nie tylko swoich czytelników, co było jego strategicznym celem, ale i siebie samego: Czemu jeszcze chcę się tu przyjrzeć, jakiego tabu dotknąć? Jakiego lęku doświadczyć? Jaką granicę przekroczyć? I po co?. Konfuzję, która skłania go do upatrywania w nas wszystkich biernych świadków tej makabrycznej zbrodni, nieledwie jej mimowolnych sprawców: O tym nie wolno milczeć. Pisz, niech czytają, nie wiedzą. Tylko dlaczego już po kilku dniach rozmów, po kilku stronach przeczytanej książki, zaczynamy myśleć jak ludobójcy? Bo kogo widzisz, kiedy na nią patrzysz? Zgwałconą kobietę. Tę, która urodziła dziecko z gwałtu. […] Gdziekolwiek mieszkasz i ty ją teraz zabijasz. Bronisz się? Zaprzeczasz? A jak jest twoja pierwsza myśl o jej dziecku? Kim ono jest?.

Jako wytrawny reporter Tochman stara się, na ile to możliwe, „oddać sprawiedliwość faktom” (cudzysłów konieczny, albowiem jest to dążenie z istoty utopijne), starając się jednocześnie utrzymywać dystans wobec rzeczowo przedstawianych zdarzeń. Niekiedy jednak dystans ów pryska, a nadmiar okrucieństwa wpływa bezpośrednio na język opisu, nagle mocno osobisty i emocjonalny: W kółko to samo: zabici rodzice, znowu siostry, bracia, pewnie obcięli im stopy, ręce, moje notatki pełne są poobcinanych kończyn, pełne są krwi, zakażonej spermy […], wszystkie te ciała są przy mnie, martwe, ale i żywe, pokaleczone, ocalony pierwszy, dziesiąty, pięćdziesiąty, ich zabici rodzice to nic specjalnego, nic szczególnego, rwandyjska normalka, moje notesy cuchną, wszystko, co w nich mam, podchodzi mi teraz do gardła.

Co zresztą nie dziwi. Pandemonium okrucieństwa, o jakim opowiada się w książce, wydaje się bowiem przekraczać wszelkie miary i dłuższe z nim obcowanie nie może pozostawać bez wpływu na kondycję psychiczną odbiorcy. Jego rozmiar oddają same liczby: Przez sto dni zabijano tu dziesięć tysięcy ludzi dziennie, czterystu w ciągu godziny, siedmiu w ciągu minuty. Zwłaszcza jednak poszczególne relacje: Gwałcili mnie długo i brutalnie. Moje dzieci musiały na to patrzeć. Ale i tak nie miały najgorzej. Bo inne były zmuszane do trzymania nóg matki tak, aby morderca miał do niej łatwiejszy dostęp. I one nie miały najgorzej. Bo zdarzało się i tak, że dorastający chłopcy na rozkaz morderców gwałcili swoje matki. Ścinali syna, kiedy penetrował ciało tej, która dała mu życie. To tylko jedna z wielu przytoczonych w książce naprawdę drastycznych opowieści.