Tam był nasz dom i olszyny, Cerkiewka stara i młyny, I bzy w liliowej poświecie, O których pieśni mówiły, Że najpiękniejsze są w świecie – Bo były. [...] Można mnie stamtąd wyrzucić, Można mi kazać nie wrócić, Można mnie z żywych wymazać, Wygnać wypędzić za płoty, Ale jak można zakazać Tęsknoty?S. Baliński, Tam był nasz dom

Ludzi dzielić można bardzo różnie. Byli tacy, którzy pragnęli dzielić ich wedle ras, klas społecznych lub płci i nigdy dobrze się to nie kończyło. Tym bardziej że przecież – wbrew ideologom nazizmu, komunizmu i feminizmu – ani kolor skóry, ani klasa społeczna, ani płeć, ani „orientacja seksualna” nie determinują ideowych, filozoficznych, społecznych, ni politycznych przekonań i postaw. Już prędzej ich wyznacznikiem mogłoby być wykształcenie, rzucają się wszak w oczy „postępowe” poglądy ludzi o średnim poziomie tegoż oraz zaskakująca, konserwatywna wspólnota ideowa najgorzej i najlepiej wykształconych (u tych pierwszych wynikająca z zabobonnego strachu przed wszelką nowością, u tych drugich stanowiąca pewien "krytyczny szacunek" względem tradycji, potęgowany świadomością czym naprawdę "pachną" ruchy "postępowe"), ale i tutaj brak typów idealnych, które sprawdzałyby się w każdym przypadku. Jest jednak pewien podział rodzaju ludzkiego, który wyraźnie odciska się na wszelkich płaszczyznach postaw i zachowań. Podział banalny, a przecież wyrazisty. Podział na tych, którzy cenią różnorodność i barwność oraz na tych, których dusze spragnione są unifikacji, integracji, jednolitości. Słowami-kluczami dla pierwszej postawy będą „otwartość” i „tradycja” (regionalna i nie tylko), drugich zaś najlepiej scharakteryzują miana „jedności”, „równości” i „postępu” – rozumianego jako najbardziej prymitywnie pojmowana forma „nowoczesności” (w znaczeniu rewolucyjnego konformizmu w kwestiach „ideowo-społecznych”, a w żaden sposób rzeczywistego postępu bytowego i technologicznego). Wedle tej drugiej wizji świata zwieńczeniem procesu historycznego musi być ogólna „integracja”, jednolitość, na wszelkie sposoby promowana „równość” oraz „tako-samość”, bez „szkodliwego” indywidualizmu. A ponieważ każdy wie, że „w kupie raźniej”, przeto ta druga postawa – skrajnie oportunistyczna – zaczęła w którymś momencie wyraźnie triumfować, stąd też niewątpliwy sukces systemów egalitarnych, „równościowych” – zwłaszcza komunizmu i demokracji (ale także narodowego socjalizmu, z jego specyficznymi metodami „asymilacji”). Dość powiedzieć, że od niemal stulecia różnorodność (stanowiąca funkcję tradycji) jest w odwrocie, a „równość” i jednolitość prowadzą swój zwycięski marsz przez kolejne dekady i kolejne kraje...

Świetną ilustracją będą tu dwie Francje: absolutystyczna i republikańska, a więc „tradycyjna” i „postępowa”. Ta monarchistyczna pełna była lokalnych różnorodności i wariacji, a podległe samowładnemu królowi prowincje cieszyły się sporą odrębnością, także administracyjną. Dlatego też rewolucyjna Francja, dopełniając misji fanatycznego szerzenia „równości” („wolność” i „braterstwo” to oczywiście żarty, i to bardzo słabe...), postawiła na nieznaną dotąd w kraju centralizację oraz wprowadziła jednolite departamenty, tak aby pomiędzy kanałem La Manche a śródziemnomorskim wybrzeżem wszędzie było tak samo. Bo właśnie podział na departamenty z premedytacją gwałcił lokalne tradycje, zastępując je podobnymi do siebie obszarami o zbliżonej powierzchni. Na straży unifikacji francuskiej ziemi stanie też z czasem nowa religia urzędowa (tak!) – laicyzm, który pozbywając się z życia publicznego wszystkich innych wyznań, stał się kolejnym filarem wszechjednolitości Republiki (choć może znane z judaizmu i chrześcijaństwa hasło „Nie kradnij” także jej władzom nie przypadło do gustu...). Podobnie w Niemczech. Te cesarskie – choć już one dawały się we znaki Polakom czy Serbom Łużyckim – szanowały przynajmniej odrębność poszczególnych krajów związkowych z ich własnymi dynastiami. I znów rewolucja roku 1918 w imię „równości” ujednoliciła Rzeszę raz na zawsze, zaś najsłynniejszy z republikańskich rządów – nader „nowoczesny” i „awangardowy” gabinet wolnomyśliciela Adolfa Hitlera – pozbawił landy resztek podmiotowości. I także tutaj „świecki charakter państwa” pomógł zasymilować z berlińską centralą luterańską północ i katolickie południe...

Co tam Francja, co tam Niemcy! Spójrzmy na całą Europę, w której lokalnym tradycjom i regionalnym odrębnościom bezceremonialnie „ukręcono łeb” w imię integracji i jednolitości. Nie rzecz nawet w Unii Europejskiej, która stanowi tylko zwieńczenie pewnych zjawisk i symbol-chlubę zwolenników ogólnej „tako-samości”, opartej na centralistycznej biurokracji, a we wszystkich jej krajach – na takim samym ustroju (oczywiście „najlepszym”), systemie ideowym, a nawet walucie. Rzecz w wieloletniej ewolucji kontynentu – wraz z „postępem” – od różnorodności do jednolitości. Od żydowsko-grecko-rzymsko-chrześcijańsko-monarchistycznej Europy po dzisiejszą, demokratyczno-laicką Posteuropę. Prawda, że Europa wszędzie opierała się na prawie rzymskim, ale różne były jego lokalne warianty. Prawda, że opierała się Europa na antycznych i średniowiecznych filozofach, ale jakże różnie ich komentowano i interpretowano. Prawda, że była – jak przystało na dziedziczkę Cesarstwa Rzymskiego – do szpiku kości monarchistyczna, ale jakże mocno różnili się wszechniemieccy Hohenzollernowie od zupełnie kosmopolitycznych Habsburgów. Prawda, że była – i to kolejne dziedzictwo Imperium Romanum – w całości chrześcijańska i wyłącznie chrześcijańska, ale jakże różniły się od siebie ascetyczny, ewangeliczny protestantyzm, rozbudzony (wtedy!) filozoficznie i intelektualnie katolicyzm oraz pełne mistycyzmu prawosławie. Jakże bardzo różniły się strzeliste wieże kościołów od przysadzistych cerkiewnych kopuł... Lecz dziś, w Posteuropie, gdzie wszędzie miłościwie panują demokracja parlamentarna oraz laickie państwo, a jednorodność i powtarzalność tego typu standardów uniemożliwiają często podróżnemu zorientowanie się, w jakim kraju aktualnie przebywa, tradycyjna różnorodność to już zamierzchła przeszłość... „Multikulturowość”? Wolne żarty!

Polska droga do szarości

Czas jednak uderzyć się i we własne piersi, nie tylko jako Europejczycy, lecz także jako Polacy, choć akurat w Polsce podział na integrację i różnorodność bardziej zauważalny jest w strukturach poziomych – narodowych, niźli pionowych – administracyjnych. Bo przecież i Polski były dwie. Jedna to ta dawna, barwna i wielonarodowa. Druga to współczesna, jednolita i mdła. We Francji republikańska jednorodność wygrała w trzech kolejnych starciach, jakie wyznaczają daty 1789–1791, 1830–1848 i 1870, w Niemczech wystarczyła jedna runda z 1918 r., determinująca całą przyszłość kraju. W Polsce kwestia rozstrzygnęła się w dwóch aktach, przypadających odpowiednio na lata 1920/1921 i 1944 (Księstwo Warszawskie i kongresowe Królestwo Polskie – twory wybitnie przecież jednonarodowe – pomińmy, wszak pierwsze z nich postrzegano jedynie jako przejściowy etap pełnej restytucji państwowości, drugie zaś nigdy nie przestało tęsknić za Ziemiami Zabranymi, licząc na cesje terytorialne na wschód od Bugu ze strony wspólnych władców). Bo Polska otwarta, wielokulturowa i ciekawa to ta, która nie wyrzekając się kaszubskiego Pomorza i zawsze fascynującego Śląska, sięgała poza Kamieniec Podolski, która nigdy nie wyrzekła się Kresów Wschodnich z ich etniczno-religijną mozaiką, Polska zaś zamknięta, jednolita i zwyczajnie nudna to ta, która o Kresach chciała jak najszybciej zapomnieć, byle tylko mieć u siebie jak najmniej Białorusinów i Ukraińców (ilość Litwinów na Wileńszczyźnie była śladowa), a i pozostałych jeszcze Rusinów czym prędzej wysiedlić...

W sierpniowe dni 1920 r. Józef Piłsudski pobił pod Warszawą bolszewickie hordy. Ocalił Europę, ale przede wszystkim ocalił młode państwo polskie i wykuł dlań zaskakująco korzystną granicę na wschodzie. A jednak swoją własną koncepcję przegrał. Nie zdołał wyzwolić Ukrainy, nie zdołał zbudować prawdziwej II Rzeczypospolitej Polaków, Rusinów i innych nacji. Dlatego właśnie wysoko przez nas ceniony pokój ryski był nie jego pokojem. Zabrakło sił na powrót do Kamieńca Podolskiego i Kijowa. W konsekwencji zrealizowano wyłącznie endecką koncepcję Polski mniejszej, ale bardziej jednolitej narodowo. Cieszyli się zatem „nowocześni Polacy” z ograniczonego terytorialnie kraju, w którym spośród szesnastu województw Lechici stanowili większość aż w dwunastu (białostockie, kieleckie, krakowskie, lubelskie, lwowskie, łódzkie, nowogródzkie, pomorskie, poznańskie, śląskie, warszawskie, wileńskie), a w trzynastym (tarnopolskim), nie mając bezwzględnej większości, również tworzyli najliczniejszą z nacji, podczas gdy ledwie w trzech (poleskie, stanisławowskie i wołyńskie) ustępowali liczebnie Ukraińcom (choć na stanisławowskiej ziemi zaliczano do nich wszelakich Rusinów, co mogło zaburzać statystyki) lub „tutejszym” (przeważnie także Słowianom Wschodnim). Bolało więc wielkie serce Pierwszego Marszałka Polski nad losem pozostawionych pod władzą Sowietów Ukraińców i Białorusinów (a także – naturalnie – Polaków), bolało nad fiaskiem idei wielonarodowej Rzeczypospolitej. Radowały się za to „nowoczesne” serca wszech-Polaków z „prawdziwie polskiego” państwa kończącego się już na nurtach Zbruczu i Stwigi. A jednak nieco się przeliczyły: Polska wciąż pozostawała krajem mimo wszystko wielonarodowym i wieloreligijnym (tym bardziej że polski katolicyzm – jakkolwiek znaczący i funkcjonujący wówczas poniekąd jako „religia stanu” – nie stał się nigdy takim monopolistą jak francuski laicyzm), zaś pomiędzy złotymi plażami Bałtyku a niebotycznymi Karpatami, pomiędzy gościnnymi Śląskiem i Wielkopolską a przedzielonymi wschodnią granicą Polesiem i Podolem wciąż rozlegały się najrozmaitsze języki przynależne Polakom, najróżniejszym szczepom Rusinów (Ukraińcom, Rusinom Białym, Rusinom Karpackim, Poleszukom, Rosjanom), Niemcom, Żydom, Ormianom, Tatarom, Litwinom, Romom, Karaimom... Polska, która miała być „narodową” i „katolicką”, okazała się różnorodną Polską kościołów i cerkwi, synagog i meczetów, zborów/kirch i kienes. Była to Polska w miarę udanego mariażu tradycji z nowoczesnością, demokracji z dyktaturą, republiki z monarchią (rządy sanacji!), a co dla nas tutaj najważniejsze – państwa narodowego z wielonarodowym, katolickiego z wieloreligijnym.

W 1944 r. rozegrał się jednak drugi i ostatni akt dramatu pod tytułem „Różnorodna Polska”. Oto bowiem Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego – legalna czy nie, ale realna władza Rzeczypospolitej (czyżby już wtedy Trzeciej?) – lekką ręką oddał Związkowi Radzieckiemu więcej niż połowę bezspornych (sporne przepadły przed przeszło dwudziestoleciem!) ziem polskich, okazując się już na wstępie komitetem wyzwolenia mniejszej części Polski. Główny powód tego posunięcia – spolegliwość względem Sowietów – jest na tyle jasny, że udowadnianie go było by absurdem. Co prawda tzw. obóz moskiewski, któremu przyszło rządzić odrodzoną Rzecząpospolitą, pragnął uchodzić za obóz polskich patriotów, tyle że bardziej „otwartych” od zwolenników „Londynu” i w imię „przyjaźni między narodami” rezygnujący z polskich województw na wschodzie, ale już jego nieudolna argumentacja nie pozwalała na traktowanie tego typu zapewnień serio. Utrzymany w tym stylu „argument”, jaki wyszedł z ust Władysława Gomułki, że Polska nie chce ani piędzi „obcej ziemi” potwierdza te mało odkrywcze spostrzeżenia stuprocentowo. Nawet biorąc poprawkę na fakt, iż skrajną, radykalną lewicę tworzą wyłącznie zacietrzewieni kretyni i ignoranci, nie jest możliwe, aby i w tak mało wyszukanym intelektualnie gronie ktokolwiek poważnie uważał Wilno za miasto litewskie, Nowogródek – za białoruskie, a Lwów – za ukraińskie. Paradoksalnie więc to właśnie kabaretowe powoływanie się na rzekomą etniczną „obcość” województw nowogródzkiego, poleskiego, tarnopolskiego, wileńskiego, wołyńskiego i stanisławowskiego oraz połowy białostockiego i lwowskiego najlepiej (!!!) potwierdzało agenturalny charakter Polskiej Partii Robotniczej i jej bezwarunkową służalczość względem wschodniego sąsiada... Bezkompromisowo demaskujące PKWN – przywracający na Bugu granicę z czasów „Kongresówki” – tezy o „ukraińsko-litewskość” Wilna i Lwowa (ciekawe czemu nie Elbląga bądź Lublina?) zdradzają więc bezgraniczną usłużność względem Moskwy u jednych, a paraliżujący strach przed Sowietami u innych. Na co nam jeszcze potrzeba świadectwa? – można zapytać. Nie potrzeba...

Dlaczego więc pragniemy jeszcze szukać innego powodu? Dlatego, że obozu moskiewskiego w Polsce nie tworzyli tylko faktyczni agenci i genialnie (naprawdę!) opisani przez Włodzimierza Lenina „pożyteczni idioci”, którzy zaskakująco chętnie wspierać będą złą sprawę, gdy tylko parę razy usłyszą zapewnienia o tym, jak bardzo stają się przez to „światli”. Co by nie mówić o PKWN i Rządzie Tymczasowym Rzeczypospolitej Polskiej – miały one charakter koalicyjny i w pierwszym etapie „umacniania się władzy ludowej” komuniści nie posiadali w nich jeszcze pozycji monopolisty. Wśród koalicjantów znajdowały się przecież inne partie i środowiska polityczne, których wsparcie dla „kongresowej” granicy na Bugu musi zdumiewać w kontekście ich dotychczasowych dziejów. Bardzo mocną pozycję w obozie „lewicy rewolucyjnej” zajmowała wszakże nader zasłużona Polska Partia Socjalistyczna. Pewnie, że poza odrodzoną PPS pozostało wielu szczerych socjalistów, sama zaś partia reprezentowała już głównie środowiska „twardej” lewicy, dalekiej od umiarkowania Ignacego Daszyńskiego. Pewnie, że wojenna zawierucha – jak zawsze – sprzyjała populizmowi i naturalnemu przesuwaniu się postaw ku lewicowemu radykalizmowi. Pewnie, że ówczesne szefostwo PPS zapragnęło dokonać społecznych reform na skróty, ramię w ramię z nowym sojusznikiem. Nawet jednak biorąc poważnie pod uwagę „spsienie” polskich socjalistów i nasiąkanie przez nich komunistyczną optyką, nie mogli oni mieć do Związku Radzieckiego takiej słabości jak ich koledzy z PPR... Podobnie można rzec i o innych środowiskach mniej lub bardziej wspierających koalicyjny PKWN.

Służalczość pozostać więc musi argumentem najistotniejszym, ale niejedynym. Oto bowiem – jak zawsze po rewolucji – na decyzjach poważnie zaciążyć musiała chęć budowy na zachód od Bugu jednolitego i jednonarodowego państwa, pozbawionego „parszywych” mniejszości narodowo-religijnych – Białorusinów, Ukraińców, prawosławnych...

O ile historia ruchu piłsudczykowskiego i dzieje II Rzeczypospolitej pokazały, że możliwy jest patriotyzm bez nacjonalizmu, o tyle refleksja nad ruchami rewolucyjnymi skłania do wniosku, iż realny pozostaje również nacjonalizm bez patriotyzmu... Już Pierwsza Republika nad Sekwaną jako pierwsza połączyła rewolucyjny kosmopolityzm z francuskim nacjonalizmem, którego stała się faktycznym twórcą. Członkowie PPR zaś polskich patriotów grali nieudolnie, polskich nacjonalistów – dużo lepiej... A cały obóz „lewicy rewolucyjnej” perfekcyjnie wręcz połączył służalczość względem Moskwy z dążnością do etnicznej „czystości” państwa... Wystarczyło tylko wyrzec się wschodniej, wielonarodowej Polski, a już piekło się te dwie pieczenie na jednym ogniu...

Endecy dopięli swego, gdy Rzeczpospolita rezygnowała w 1921 r. z Kamieńca Podolskiego i Kijowa, rezygnując zarazem na wschodzie z „nadwyżki” Rusinów. Komuniści gotowi byli na rezygnację z Wilna i Lwowa oraz całkowite przesunięcie państwa na zachód, byle tylko z jego pejzażu zniknęli wszelcy „obcoplemieńcy”... Gdybyśmy więc chcieli stopniować nacjonalizm, niechybnie znaleźliby się poza skalą...

Tym bardziej że przejęcie ziem poniemieckich wcale owej jednolitości nie zaburzało, skoro dokonać tam zamierzano pełnej wymiany ludności. A dla radykalnej lewicy wysiedlenia i traktowanie ludzi jak przedmioty w imię „lepszego jutra” nigdy nie stanowiły szczególnego problemu...

Dla wyjaśnienia dopowiedzmy jeszcze, że – wbrew obiegowym opiniom – „powrót do Macierzy” ziem ongiś będących polskimi (Śląsk, Pomorze, także Zachodnie) lub wciąż po części polskich etnicznie (południowe Prusy Wschodnie vel Warmia i Mazury) nie stanowił żadnej „rekompensaty” za wschodnie województwa. Owszem, miał być rekompensatą, ale za łajdactwa hitlerowskich Niemiec, oraz próbą likwidacji zapalnego pogranicza sprzed wojny. Już tzw. obóz londyński (mimo bredni Tomasza Arciszewskiego) domagał się dla Rzeszy takiej kary, a powrót Rzeczypospolitej na ziemie „piastowskie”, a lepiej – Ziemie Odzyskane (bo cóż Piastowie mieli wspólnego z Pojezierzem Mazurskim?), bynajmniej nie miał oznaczać (bo niby z jakiej racji?) jakichkolwiek strat na granicy wschodniej, uznawanej po 1921 r. przez radziecką Rosję, Białoruś i Ukrainę, a w 1939 r. gwarantowanej przez Wielką Brytanię i antyhitlerowską koalicję... Argument „Ziemie Odzyskane za Kresy Wschodnie” jest więc tyleż absurdalny, ileż nieuczciwy i zwyczajnie podły, skoro radzieccy zaborcy w imię swojej terytorialnej żarłoczności zapragnęli karać jednocześnie niemieckich katów i polskie ofiary... Trzeba jednak oddać sprawiedliwość kolejnym gabinetom Edwarda Osóbki-Morawskiego, że hańbę rezygnacji na wschodzie w pewnym (prawda, że niewielkim) stopniu zrekompensowały żelazną i godną podziwu konsekwencją w sprawie Ziem Odzyskanych, konsekwencją cenną w kwestiach niebędących przecież przesądzonymi aż do konferencji w Poczdamie...

Częściowo w 1921 r., a ostatecznie dwadzieścia trzy lata później rozstrzygnęły się zatem losy wielonarodowej Polski. Motywowane jednako służalczością i nacjonalizmem cesje terytorialne na wschodzie z 1944 r. nieodwołalnie zakończyły dzieje Rzeczypospolitej wielu narodów i wyznań. Niemcy wybili niemal do nogi polskich Żydów i Romów, a za sprawą strat terytorialnych na wschodzie z polskiego krajobrazu zniknęło wiele innych ludów i religii. Poza stalinowską granicą pozostały główne ośrodki kultu ormiańskiego (Lwów, Stanisławów) i karaimskiego (Troki). Najbardziej jednak odczuwalna – z uwagi na proporcje – stała się terytorialna „amputacja” w 1921 i 1944 r. przytłaczającej części ziem polskich o charakterze rusko-prawosławnym. W nowej, powojennej Rzeczypospolitej cerkiewne kopuły stały się więc siłą rzeczy rzadkością, choć przecież od stuleci tworzyły istotną część lechickiego dziedzictwa. Dla wyjaśnienia dodajmy, że w niniejszym eseju zbiorczo potraktować pragniemy prawosławie i grecki katolicyzm, albowiem stosunkowo częste konwersje i swoista „wymiana wiernych” obu obrządków wschodnich oraz brak jednomyślności w kwestii unii z Rzymem pośród mieszkańców nawet sąsiednich wiosek powodują, że trudno byłoby nakreślić w terenie precyzyjną granicę pomiędzy nimi, tak aby była ona wystarczająco czytelna. Skupmy się zatem ogólnie na tej wielkiej, a po wojnie zapomnianej części polskiego dziedzictwa, któremu rytm nadawały nabożne pienia i cerkiewne dzwony...

Smak egzotyki

Najdalszy zasięg historycznych ziem polskich wyznacza Ukraina z Zadnieprzem i czarnomorskim Niżem, ponad którą wyrosły złote kopuły Kijowa. Do Królestwa Polskiego (tzw. Korony) włączył pradawną kijowską metropolię w 1569 r. prawowity wielki książę litewski Zygmunt August, a po wojennych zawieruchach kolejnego stulecia Moskale zobowiązali się w 1667 r. zwrócić zajęty przez siebie Gród Kija po dwóch i pół roku... Co było dalej – wiadomo... Pod stuletnią władzą Rzeczypospolitej dawna stolica Rusi rozkwitała, a w jej panoramę jednako wpisały się wieże kościołów i cerkwi. Najważniejszymi jednak zawsze pozostawały prastary sobór św. Zofii, w którym pośród wspaniałych mozaik spoczęło ciało Jarosława I Mądrego oraz legendarna Ławra Kijowsko-Peczerska – absolutnie niesamowity zespół cerkiewny, któremu specyficznego „smaczku” dodawały mroczne pieczary z grobowymi kryptami, kryjącymi doczesne szczątki ruskich świętych, księcia Konstantego Ostrogskiego i... legendarnego Ilji Muromca. Zupełnie inny charakter od monumentalnych budowli wielkiej naddnieprzańskiej metropolii miał ukryty pośród leśnych uroczysk Monaster Motroniński pod Czehryniem. Sprofanowało ów przybytek wystąpienie skalanego plugawymi zbrodniami Maksyma Żeleźniaka, którego hajdamacy właśnie z Chołodnego Jaru czerpać chcieli siły do wyrzynania kobiet i dzieci... Ale cóż – czyż Jan (Hans) Frank nie rezydował na świętym dla Polaków Wawelu? A znaczenie motroińskiego sanktuarium w ukraińskiej kulturze pozostawało przeogromne. Nieprzypadkowo pielgrzymował tu Taras Szewczenko, autor Chołodnyjego Jaru i Hajdamaków. Rozciągnięta po obu stronach dnieprowych fal, kłaniająca się złotym kopułom Kijowa Ukraina z Zadnieprzem i Zaporożem, ozdobiona była całym mnóstwem wspaniałych cerkwi, z których duchową siłę czerpali i krwawi watażkowie-ludobójcy, ogłaszający się „obrońcami prawosławia”, i broniący tatarskiego pogranicza hardzi kozaccy wojownicy, i wykwintni ludzie kultury, i pobożny a gościnny ukraiński lud. Przepiękne bryły i kopuły na trwałe wpisały się w krajobraz ukrainnych ziem, łącząc go z niebiańską rzeczywistością. Niektóre z nich pamiętały czasy Rusi Kijowskiej, inne wznosiły kresowe królewięta, jeszcze inne były darem dla niebios kozackich rąk, reprezentując specyficzny „barok ukraiński”, wzorowany na budowlach nie zawsze lubianych Lachów, ale w zdecydowany sposób podkreślający odrębność Naddnieprza od moskiewskiego „trzeciego Rzymu”. Wystarczy wspomnieć o tych zapierających dech soborach i cerkwiach, jakie wyrosły w Kijowie, Perejasławiu i Łubniach, w Czernichowie i Nieżynie, w Nowogrodzie Siewierski i Putywlu, w Sumach i Achtyrce, w Połtawie i Charkowie. O tych niezwykłych pomnikach serca Ukrainy, niezwykłych pomnikach najdalszych Kresów Rzeczypospolitej...

Z samego serca Rusi, bijącego w rytm dnieprowych fal, lśniącego złotymi kopułami Kijowa, wyruszmy w górę głównej rzeki Ukrainy, aby następnie skierować się z nurtem Prypeci na zachód, w głąb tajemniczego Polesia. Czeka nas trudna droga pośród rzecznych rozlewisk i nieprzebytych bagien, albowiem unikalne poleskie pejzaże da się porównać jedynie z Amazonią. Pośród niekończących się błot i moczarów rozłożyło się tu mnóstwo polskich dworków i urokliwych kościółków. Obok nich brodzący w wodzie Poleszucy wznosili swoje prawosławne i greckokatolickie cerkwie, a raczej skromne cerkiewki, jakim daleko było do przepychu świątyń ukraińskich krewniaków. A jednak owe proste budowle zachwycają egzotyką i w niezwykły sposób oddają pierwotność duszy mieszkańców bagien, duszy najbardziej archaicznego plemienia Rusinów. Przeważają budowle o prostej i bardzo skromnej bryle, a ich urok polega na zharmonizowanej sylwetce i znakomitym wkomponowaniu w otoczenie – stwierdza wybitny znawca regionu Grzegorz Rąkowski. Niektóre z poleskich cerkwi wprost nawiązywały do dość schematycznej architektury łacińskiej, zwłaszcza na zachodzie krainy. Gołym okiem widać bowiem różnice pomiędzy kopulastymi świątyniami w Rublu czy Wielemiczach, a tymi, które znamy choćby z Siechnowicz Wielkich bądź Zdzitowa. Warto także zwrócić uwagę na sakralny skarb Ortela Królewskiego Pierwszego o iście bajkowych kształtach. Z kolei drewniany przybytek w Ladowiczach, jedyna trójnawowa bazylika na Polesiu, stanowi nie lada zagadkę: nie jest bowiem w ogóle pewne, czy powstała jako świątynia wschodniego czy też zachodniego chrześcijaństwa. Ot, jedna z wielu tajemnic nieprzebytych poleskich rozlewisk...

Miejscami niezwykłego spotkania Wschodu z Zachodem były także rozłożone na północy Ruś Biała i Podlasie, gdzie cerkwie potrafiły raz zachwycić bogactwem Orientu, raz upodobnić się do katolickich budowli sakralnych. Nie od rzeczy będzie porównać wschodniochrześcijańskie świątynie rejonu Puszczy Białowieskiej: urzekające harmonijną prostotą budowle w Krynoczce i Werstoku oraz cebulaste zwieńczenia wież domów Bożych w Białowieży i Puchłach. Daje to wyobrażenie o kulturowej przejściowości całego obszaru pomiędzy Białymstokiem a Smoleńskiem, nadającej niezwykłego czaru regionowi podlasko-białoruskiemu i bogactwa jego tradycjom, na których straży wyrosła na zachodniej rubieży Święta Góra Grabarka oraz powstały na skrzyżowaniu kultur i skarbami kultury przepełniony zespół w Supraślu...

Cerkiewnym dzwonom przyszło bić i na chwałę jeziornych krain. Rozłożone w cieniu wigierskiego klasztoru kamedułów Pojezierze Suwalskie ozdobili swoimi skromnymi przybytkami m.in. w Wodziłkach ascetyczni staroobrzędowcy – religijni uchodźcy z Rosji. Stąd dotarli nawet do sąsiednich Prus Wschodnich, gdzie pośród mazurskich jezior założyli znany z surowej reguły (bądź co bądź – starowiercy!) klasztor w Wojnowie. Jeśli więc komunistom marzyła się Polska jednonarodowa, to przyłączane Pojezierze Mazurskie z filipońską molenną nad jeziorem Duś, wyrosłą niczym wyspa pośród protestanckiego zresztą ludu mazurskiego, zrobiło im symbolicznego psikusa...

Mocny węzeł dwóch kultur

Skoro jednak przebrnęliśmy przez poleskie moczary na Ruś Białą i Podlasie, a następnie dalej, ku jeziorom Suwalszczyzny i Mazur, dając się porwać tamtejszym impresjom oraz krótko i nie bez uproszczeń zwracając uwagę na wybrane zjawiska architektoniczne prawosławno-katolickiego („rzymsko-greckiego”) pogranicza, to powróćmy raz jeszcze na rozciągnięte u stóp cerkiewnych kopuł stepy Ukrainy, aby wyruszyć z niej tym razem na zachód. Za błękitną wstęgą Bohu rozciągały się już falujące wyżyny Podola – ziemia bogatych miast i kresowych stanic, na której wspaniale przeplatały się wpływy polskie i ruskie, rzymskokatolickie, greckokatolickie i prawosławne, uroczo dopełnione ormiańskimi i żydowskimi. O ile jednak na Ukrainie katolicka Polska dopełniała tylko – choć nad wyraz twórczo – prawosławną Ruś, o tyle na Podolu lechicki Zachód dominował już nad prawosławno-ruskim Wschodem, który tutaj z kolei tworzył istotne a zacne tło. Spośród podolskich budowli wznoszonych na chwałę Boga i Ukrzyżowanego najważniejszą była naturalnie wspaniała katedra p.w. św. św. Piotra i Pawła w Kamieńcu Podolskim (wtórował jej cenny kościół ormiańskokatolicki poświęcony świętemu Mikołajowi), a i w innych grodach (Horodyszcze, Zasław, Tarnopol, Mikulińce, Trembowla, Podhajce, Buczacz) wspaniałe łacińskie świątynie i klasztory pozostawały miejscami najważniejszymi. Jednak podolskim pejzażom czegoś by brakowało, gdyby nie dopełniały ich cerkiewne kopuły. Pośród nich najważniejsze wyrosły w Poczajowie – „prawosławnej Częstochowie”. Tutejszy klasztor, skrywający w iście bizantyńskich ścianach cudowny wizerunek Matki Bożej, zasłynął na całych południowo-wschodnich Kresach. Już pod rządami grekokatolików drukowano tu sławne księgi cerkiewne i modlitewniki oraz zbiory pieśni i kazań po polsku, rusku i łacinie. O sile tutejszej Madonny niechaj zaświadczy fakt, że to właśnie ona uczyniła z wojewody bełskiego i starosty kaniowskiego Mikołaja Potockiego, słynnego jako awanturnik i pieniacz, nader pokornego pustelnika... A gdy traktat ryski z 1921 r. pozostawił poza granicami II Rzeczypospolitej Kijów, to właśnie Poczajów stał się najważniejszym miejscem kultu prawosławnego w Polsce.